رابطه یی که قطع شدنی نیست

نگاهی به طرح ۳۵ نماینده مجلس در مواجهه با استعمار پیر

«اگر بخواهیم در قطع رابطه با انگلستان به صورت حسابگر عمل کنیم، امروز بهترین زمان برای این اقدام است»، «در بین ایرانیان اعتمادی به استعمارگر پیر وجود ندارد» و... همه اینها جملات مشابهی بود تا هفته گذشته صحن مجلس جمهوری اسلامی ایران شاهد یکی از جنجالی ترین طرح های ساکنان خانه سبز باشد؛ طرحی که اگر تصویب می شد دولت را به قطع روابط کامل با لندن ملزم می کرد. اما در حالی که بسیاری از نمایندگان پیشنهاددهنده چنین طرحی خود را آماده کرده بودند تا قطع قریب الوقوع روابط دیپلماتیک با انگلیس را به جشن بنشینند و پای «استعمارگر کهن» را یک بار برای همیشه از کشور ایران قطع کنند، به یکباره دیدند نه تنها این گونه نشد بلکه طرح شان برای بررسی بیشتر به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس برگشت خورد تا در آنجا به طور دقیق تری مورد بررسی قرار گیرد.

اگرچه این تصمیم که توسط رئیس مجلس گرفته شد به معنی برباد رفتن خواست طراحان این طرح نیست اما روند کار را سخت تر می کند و شانس تصویب چنین پیشنهادی را کاهش می دهد. حسین فدایی، روح الله حسینیان، الیاس نادران، مهدی کوچک زاده، بیژن نوباوه، حسین ابراهیمی، محمدتقی رهبر و محمدکریم شهرزاد از جمله امضاکنندگان این طرح بودند که با قید یک فوریت چهارشنبه گذشته به صحن رفت اما از آنجایی که طبق مقررات یک ساعت قبل در اختیار نمایندگان قرار نگرفت لذا با دستور علی لاریجانی به کمیسیون امنیت ملی ارجاع شد؛ کمیسیونی که ریاست آن را علاءالدین بروجردی برعهده داشته و نظرش در این رابطه شنیدنی است.

او نیز اگرچه اعتقاد دارد «افکار عمومی ایران نسبت به انگلیس مثبت نیست» اما با اشاره به اینکه «انگلیس یک کشور عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد است و ما باید با این کشور در ارتباط باشیم» به صراحت می گوید؛ «دو کشور در پایتخت های یکدیگر سفیر دارند و ما با این کشور در عالی ترین سطوح روابط رسمی داریم و بر اساس منافع مشترک این روابط تعریف می شود و این موضوع تابعی از جریانات و تحولات دیگر نیست.» با این وجود حامیان این طرح تاکید دارند چون هر روز یک آجر بر دیوار بی اعتمادی بین تهران و لندن گذاشته می شود، که البته به گفته شان این معماری نیز تماماً زیر سر دولتمردان انگلیسی است، لذا باید این طرح به طور جدی پیگیری شود. در همین راستا جواد کریمی قدوسی نماینده مشهد و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس که از جمله طراحان این طرح است، متذکر شده؛ «از زمان پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی براندازی حکومت ایران جزء اصول ثابت سیاست خارجی امریکا، انگلیس و رژیم غاصب صهیونیستی بوده است. در حال حاضر با وجود اینکه امریکا و اسرائیل با ایران ارتباط ندارند، این ماموریت به انگلیس داده شده است تا نقشه براندازی نظام جمهوری اسلامی را طراحی کند و به همین دلیل سفارت این کشور در تهران لانه جاسوسی و مرکز تمام توطئه ها است.»

● نگاهی به تقویم رابطه انگلیس و ایران

رابطه تهران و لندن همواره با فراز و نشیب های زیادی همراه بوده است. آغاز روابط دوجانبه این دو کشور حدوداً به دوره تیموریان برمی گردد. در دوره های مختلف تاریخی رابطه طرفین در هر صورت برقرار بود تا اینکه در دوره قاجار که ایران از جانب روسیه مورد تهاجم واقع شد فرانسه از فرصت استفاده کرد تا ایران را در مقابل رقیب خود انگلیس قرار دهد؛ لذا در عهدنامه «فین کن اشتاین» ایران در قبال فرانسه متعهد شد که انگلیسی ها را از این کشور بیرون کرده و به آنها اعلان جنگ بدهد اما انگلیسی ها با تدابیر دوستانه سعی در حفاظت مستعمره ارزشمند خود (هندوستان) کردند و «سر جان ملکم» را به عنوان سفیر به ایران اعزام کردند که او توانست امتیازات استعماری زیادی برای دولت متبوع خود کسب کند. نخستین بار روابط ایران و بریتانیا در سال ۱۲۲۱ قطع شد ولی انگلیسی ها پایگاه خود را در بصره و اطراف خلیج فارس حفظ کردند و بعد از آن هم این رابطه دوباره برقرار شد تا اینکه در دوره رضاشاه برای دومین بار دو کشور رابطه با یکدیگر را به حالت تعلیق درآوردند.

با به قدرت رسیدن رضاخان اگرچه حتی کابینه ها نیز توسط وابستگان انگلیس تشکیل می شد اما سر قرارداد «دارسی» که در آستانه منعقد شدن بود، مناسبات دیپلماتیک دو کشور با کاهش سطح روابط مواجه شد. این اتفاق در مهرماه ۱۳۳۱ رخ داد و در شانزدهم آذرماه ۱۳۳۲ پس از روی کار آمدن دولت زاهدی مجدداً سطح روابط به شکل سابق برگشت. این موضوع با مقاومت آیت الله کاشانی مواجه شد و وی آن روز را عزای ملی اعلام کرد. پس از آن دیگر هیچ وقت این روابط قطع نشد و حتی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ادامه یافت. اما در سال ۵۹ انگلیس به خواست واشنگتن و به خاطر تسخیر سفارت امریکا در تهران از سوی دانشجویان روابط خود با تهران را به سطح کاردار کاهش داد که این وضعیت هشت سال یعنی تا سال ۶۷ ادامه یافت. اما به محض از سرگیری روابط با ایران، سلمان رشدی دست به انتشار کتاب آیات شیطانی زد که باعث شد امام خمینی(ره) حکم ارتداد رشدی را صادر کند. از آنجایی که لندن علناً پشت سر سلمان رشدی مرتد قرار گرفته بود، لذا این رابطه پس از سه ماه از بازگشایی سفارت مجدداً قطع شد. در این بین در سال های بعد، نه تنها تنش دو پایتخت کاهش نیافت بلکه با وقایع دیگری نظیر میکونوس که در روابط ایران و اتحادیه اروپا به وجود آمد، چالش ها افزایش یافت.

● بهبود روابط با دولت اصلاحات

با انتخاب سیدمحمد خاتمی به عنوان ریاست جمهوری اسلامی ایران دستگاه دیپلماسی کشورمان سیاست تنش زدایی با کشورهای جهان را به عنوان رویکرد اصلی خود اعلام کرد و روابط ایران و انگلیس هم در همین راستا بهبود یافت. در شهریور ۱۳۷۷وزیران خارجه دو کشور در ملاقاتی در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل متحد توافق کردند روابط دیپلماتیک خود را به سطح کاردار ارتقا دهند. در بهار ۱۳۷۸، مبادله سفیر بین دو کشور صورت گرفت. کمال خرازی وزیر امور خارجه ایران در زمستان ۱۳۷۹ به لندن سفر کرد که نخستین سفر یک وزیر ایرانی به بریتانیا از زمان پیروزی انقلاب اسلامی بود. در دوره دوم ریاست جمهوری سید محمد خاتمی نیز ایران و انگلیس همکاری ها در عرصه های مختلف را آغاز کردند که از جمله آنها می توان به همکاری در زمینه مبارزه با قاچاق مواد مخدر و برنامه های رسیدگی به پناهندگان اشاره کرد. پس از ماجرای ۱۱ سپتامبر، همراهی دولت بلر با سیاست های جنگ طلبانه جرج بوش موجب تیره شدن روابط دو کشور ایران و انگلیس شد.

در این زمان امریکا اتهاماتی را علیه ایران مطرح می کرد و همراهی انگلیس با این کشور مورد قبول تهران نبود. اگرچه جک استراو وزیر خارجه انگلیس برای جلب نظر ایران چند بار به تهران سفر کرد اما لحن و شیوه برخورد بلر علیه ایران به گونه یی بود که ناظران آن را «تند» توصیف کردند. ایران در بهار ۱۳۸۱ به دلیل آنچه «سوابق منفی» خوانده شد از پذیرش «دیوید رداوی» به عنوان سفیر جدید بریتانیا در تهران خودداری کرد. این مساله برای چند هفته روابط دو کشور را دچار مشکل کرد اما معرفی ریچارد دالتون (سفیر سابق بریتانیا در تهران) این مناقشه را پایان داد. پیوستن انگلیس به صف کشورهایی که از ایران خواستند پروتکل الحاقی به پیمان منع تولید سلاح های اتمی را امضا کند، موجب کاهش سطح روابط شد اما بزرگ ترین مناقشه در روابط دو کشور در سال های اخیر، در نتیجه بازداشت هادی سلیمانپور سفیر سابق ایران در آرژانتین که برای ادامه تحصیل در بریتانیا به سر می برد، به منصه ظهور رسید. در پی آن و ماجرای اشغال عراق از سوی امریکا و انگلیس روابط دو کشور به دلیل اقدامات دولت بلر به تیرگی گرایید و هرچند دو کشور همچنان سفرای خود را در پایتخت های یکدیگر نگه داشتند اما روابط مخدوش شد. با طرح اتهاماتی از سوی انگلیس مبنی بر اینکه ایران فعالانه در حمله به سربازان انگلیس در بصره و جنوب عراق نقش داشته است روابط باز هم محدودتر شد اما باز هم به نقطه «قطع» نرسید.

چند ماه پس از طرح این اتهامات و در بحبوحه انتخابات بود که سلسله انفجارهایی در استان خوزستان رخ داد که به گفته مسوولان نشانه هایی از دست داشتن انگلیس در آن دیده شد. در این زمان بود که برخی منابع خبری گزارش کردند وزیر خارجه انگلیس با رهبر گروهک جدایی طلبی که انفجارهای خوزستان از سوی آنها هدایت می شد، دیدار کرده است. پس از به قدرت رسیدن محمود احمدی نژاد در ایران یک مساله کهنه شده در روابط دو کشور نیز بار دیگر سر باز کرد و آن باغ قلهک بود. حتی در این دوران که این باغ از سوی تعدادی دانشجو برای ساعاتی مورد تهاجم قرار گرفت، دستگاه وزارت خارجه دو کشور ترجیح دادند بدون توجه به جنجال رسانه های راست به حل و فصل این مساله بپردازند.

این درحالی بود که نمایندگان مجلس هفتم در این زمینه فعال شده بودند در نامه خود به حداد عادل رئیس وقت مجلس به اسناد و مدارکی استناد کردند که بنابر آنها، باغ قلهک به عنوان سکونتگاه ییلاقی به سفارت وقت بریتانیا به صورت «سکنی» واگذار شده است. این نامه نگاری ها نیز البته چندی بعد به بوته فراموشی سپرده شد تا این روزها که مجدداً پیشنهاد قطع رابطه کامل با امریکا پیگیری می شود و آن طور که ۳۵ نماینده امضاکننده طرح اخیر می گویند، تمام تلاش خود را به کار می گیرند تا در کمیسیون تصویب شده و به صحن برود. این افراد همچنین در پاسخ به منتقدانی که می گویند احساسی تصمیم گرفته و طرح خود را پیشنهاد داده اند، می گویند؛ «ما طرح را دنبال می کنیم تا در دستور کار مجلس قرار گیرد آن وقت نمایندگان اگر فکر کردند این طرح احساساتی است به آن رای ندهند.»

● چه پیش می آید

البته چندان بی راه نیست اگر گاهی زمزمه هایی می شنویم مبنی بر اینکه چرا با وجود این سابقه از روابط خصمانه انگلیس با ایران اصراری بر حفظ روابط با این کشور صورت می گیرد. این سوالی است که چندی قبل یکی از خبرنگاران از رئیس جمهور احمدی نژاد نیز پرسید اما پاسخ مشخصی به آن داده نشد. البته وزیر خارجه دولت دهم در دیداری که هفته گذشته با نمایندگان داشت، توضیحاتی را در این خصوص ارائه داد که رسانه یی نشد اما به نظر می رسد نتوانسته نمایندگان حامی این طرح را اقناع کرده و از پیگیری بازدارد. همان طور که یکی از نمایندگان طرح مورد اشاره اذعان کرده، حضور سفیر ایران در لندن نشان می دهد وزارت امور خارجه اصل رابطه با انگلیس در سطح سفیر را قبول دارد و حاضر به برهم خوردن این رابطه نیست، اما این نمایندگان و علت اینکه مصرانه دنبال طرح شان هستند را «سوگندی» می دانند که در ابتدای مجلس خورده اند و می گویند می خواهند بر اساس حقوق و خواسته های ملت تصمیم گیری کنند.

به هر حال باید منتظر ماند و دید کمیسیون امنیت ملی مجلس که اکنون این طرح را در دست گرفته، چه نظری خواهد داشت. البته این پایان راه نیست و همان طور که لاریجانی رئیس مجلس تاکید کرد تصمیم نهایی در این باره را شورای عالی امنیت ملی خواهد گرفت. البته می توان پیش بینی کرد تصمیم شورای امنیت ملی در صورتی که این طرح مورد موافقت کمیسیون قرار بگیرد، چه خواهد بود. پذیرفتن سفیر جدید انگلیس از سوی ایران که درست در بحبوحه حوادث بعد انتخابات رخ داد و حضور وی در مراسم تحلیف احمدی نژاد گویای آن است که شورای عالی امنیت ملی قصد ندارد از چنین خواسته یی تمکین کند. حتی اگر رئیس این شورا یعنی آقای احمدی نژاد معتقد باشد در حوادث اخیر، دست های پنهان انگلیس دیده می شد. بنابراین شاید بهتر باشد نمایندگان مجلس برای آنکه انگلیس را وادار به تغییر رفتار از طریق قطع رابطه کنند، به راهکارهای دیگری بیندیشند.

رضوان علوی تبار