همیشه در نوسان بین غصه و شادی

اختلال دوقطبی از تشخیص تا درمان

در اختلال دوقطبی یا بیماری «مانیک دپرسیو» همان‌طور که از اسمش برمی‌آید، بیمار تغییرات خلقی بین دوقطب افسردگی و سرخوشی را تجربه می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که در تمام دنیا و تمام جوامع اعم از پیشرفته و عقب‌مانده این بیماری وجود دارد و احتمال بروز آن، یک درصد است یعنی از هرصد نفر یک نفر ممکن است در طول عمرش دچار این بیماری شود...

در دوره‌های افسردگی، شعله فعالیت‌های حیاتی و ذهنی بیمار کاهش می‌یابد. بیمار احساس اندوه و غمگینی دارد، انرژی‌اش کم است و خواب و اشتهایش به هم می‌خورد، برای فعالیت‌ها و سرگرمی‌هایی که در حالت عادی از آنها لذت می‌برد اشتیاقی نشان نمی‌دهد، رغبتی به زندگی ندارد، کارهایش را نیمه‌تمام رها می‌کند، نگرش منفی نسبت به همه‌چیز دارد و تصور می‌کند فرد شکست‌خورده‌ای است و در آینده نیز بدترین وضع ممکن را خواهد داشت، پیش‌بینی می‌کند که در کارش شکست خواهد خورد، سرمایه‌اش به باد می‌رود و خانواده‌اش به بدبختی و فلاکت دچار خواهند شد. در صورت شدت بیماری فرد مبتلا احساس می‌کند ارزش زنده بودن ندارد و تنها راه نجات مرگ است. در نهایت این افکار به نقشه‌هایی برای خودکشی تبدیل می‌شود. بیش از دو‌سوم بیماران در این مرحله به فکر خودکشی می‌افتند و ۱۰ تا ۱۵ درصد آنها اقدام به این کار می‌کنند، ولی در مرحله مانیک، افراد حالت‌هایی درست نقطه مقابل حالات افسردگی را تجربه می‌کنند. احساس سرخوشی، خوشحالی و شادابی بیش‌ازحد است حتی اطرافیان بیمار هم در حضور او این نشاط و سرزندگی را در خودشان احساس می‌کنند به نحوی که گفته می‌شود خلق بیمار مانیک (مسری) است اما سر دیگر خلق شاد و با نشاط بیمار، تحریک‌پذیری و زود عصبی‌شدن است. بیمار با کوچک‌ترین محرک بیرونی ممکن است پرخاشگر شود و عکس‌العمل‌های تندی نشان دهد. تحرک بیماران بسیار زیاد است و از شاخه‌ای به شاخه دیگر می‌پرند. روابط جنسی افراطی پیدا می‌کنند یا به مصرف مواد مختلف رو می‌آورند. اشتهای آنها زیاد است و خواب کاهش می‌یابد. این بیماران افکار بزرگ‌منشی پیدا می‌کنند و خود را افراد برجسته‌ای می‌دانند. با وجود تمام این حالت‌ها، بیمار هیچ بینش و آگاهی‌ای نسبت به حالت‌های خود ندارد و به ندرت خود را بیمار یا نیازمند به درمان می‌داند.

● تداوم بیماری

پس از پایان یک دوره افسردگی که ممکن است بدون درمان تا ۹ ماه هم طول بکشد یا مانیا که آن هم بدون درمان ممکن است ۶ ماه به طول بینجامد، بیمار به تدریج به حالت عادی قبل از بیماری برمی‌گردد اما متاسفانه این بیماری خاصیت عودکننده دارد و بیمار در طول عمر خود چند بار برگشت بیماری را تجربه خواهد کرد. گاهی فرد مبتلا در یک دوره بیماری هر دو حالت سرخوشی و افسردگی را تجربه می‌کند یعنی یک روز او را شاد و بانشاط و پرحرف می‌بینیم و روز بعدی افسرده و کم‌تحرک و بدخلق.

● شروع علائم

این بیماری معمولا در سنین نوجوانی و جوانی بین ۱۵ تا ۲۰ سال اتفاق می‌افتد گرچه کودکان یا سالمندان نیز ممکن است علائم این بیماری را نشان دهند اما این اتفاق بسیار نادر است.

● علل بیماری

همانند بسیاری از اختلالات روان‌پزشکی دیگر، علم پزشکی هنوز پاسخی برای علت این بیماری نیافته است. فقط این را می‌دانیم که در این بیماری نوعی عدم تعادل و به هم خوردن موازنه مواد شیمیایی در مغز اتفاق می‌افتد. در مغز همه ما، مواد شیمیایی‌ای به نام «واسطه‌های عصبی» وجود دارد که خلق ما را تنظیم و تثبیت می‌کنند و مانع نوسانات شدید خلق می‌شوند. در نتیجه شادی یا غم ما متناسب با شرایط محیطی و اوضاع و احوال فردی محدوده مشخصی را طی می‌کند در صورتی که در اختلال دوقطبی این نوسانات خلق غیرعادی و بسیار فراتر از محدوده عادی است. عوامل ژنتیکی و ارثی در بروز بیماری نقش مهمی دارند به طوری که در بستگان نزدیک بیمار مبتلا به اختلال دوقطبی موارد مشابه را می‌توان یافت. استرس‌های محیطی و رویدادهای زندگی، گرچه علت اصلی ابتلا به این بیماری نیستند اما می‌توانند باعث شروع یا شدت آن شوند (به ویژه مرحله افسردگی بیماری). رویدادهای زندگی موجب برانگیخته شدن مانیا نیز می‌شوند اما شیوع این حالت کمتر از چیزی است که در مورد افسردگی دیده می‌شود. علاوه بر وقایعی که معمولا باعث سرخوشی می‌شوند (مثل موفقیت‌های زندگی) مانیا می‌تواند به دنبال رویدادهایی رخ دهد که به‌طور معمول باعث افسردگی می‌شوند (مانند از دست دادن یک عزیز).

● کنترل و درمان

آگاهی دادن به بیمار و اطرافیان اهمیت زیادی دارد. آنها باید علائم اولیه بیماری را بشناسند و در صورت بروز این علائم، در اسرع وقت برای درمان اقدام کنند. بیماران باید بدانند لازم است مصرف داروهای تجویزشده را به مدتی که پزشک توصیه کرده، ادامه دهند و حتی اگر احساس بهبودی کامل می‌کنند، مصرف آنها را سرخود قطع نکنند چرا که قطع زودرس دارو معمولا باعث عود بیماری می‌شود. از جمله علائم هشداردهنده عود بیماری، تغییر در الگوی خواب (کاهش یا افزایش)، تغییر روابط اجتماعی، ولخرجی‌های بی‌مورد، پرحرفی و کم‌حرفی بیش‌ازحد است. هدف از درمان، برطرف کردن سریع علائم افسردگی یا مانیا و پیشگیری از عودهای بعدی بیماری است. درمان‌های دارویی در بیماری دوقطبی اهمیت زیادی دارد یعنی داروهایی که به آنها اصطلاحا تثبیت‌کننده خلق گفته می‌شود علاوه بر درمان مرحله حاد بیماری از عود آن نیز پیشگیری می‌کنند.

● نکته آخر

بهبود کیفیت و سبک زندگی بیمار و افزایش قدرت مقابله او با رویدادهای مختلف زندگی نیز در پیشگیری از عود و بازگشت بیماری سهم بسزایی دارد. باید بدانیم ابتلا به بیماری دوقطبی مایه شرمساری نیست. این بیماری، اختلالی قابل‌درمان و پیشگیری است (اگرچه در بیشتر موارد لازم است بیمار به مدت نامحدود تحت درمان و زیرنظر روان‌پزشک باقی بماند). بسیاری از افراد برجسته جامعه در عرصه علم و ادب و هنر دچار این بیماری بوده و توانسته‌اند با عوارض آن کنار بیایند و زندگی خلاقانه و موفقیت‌آمیزی را سپری کنند.

دکتر مجید صادقی

روان‌پزشک

استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران