مطبوعات و نشریات فارسی در قفقاز

محققان و مورخان و گاه روزنامه نگاران بیش از یکصد و هفتاد سال خورشیدی حیات مطبوعات ایران را بر اساس دیدگاه و سلیقه خود دوره بندی کرده اند گروهی کیفیت و عده ای کمیت را مبنای دوره بندی قرار داده اند

● مقدمه: تاریخچه روزنامه نگاری در ایران

محققان و مورخان و گاه روزنامه نگاران (بیش از یکصد و هفتاد سال خورشیدی حیات مطبوعات ایران) را بر اساس دیدگاه و سلیقه خود دوره بندی کرده‌‌اند. گروهی کیفیت و عده‌‌ای کمیت را مبنای دوره‌بندی قرار داده‌‌اند. امّا نگاهی به این گستره وسیع و بررسی مطبوعات ایران این حقیقت را نمایان می‌کند که این دوره‌بندیها عمدتاً با آنچه بر مطبوعات گذشته است و مطبوعاتیان عرضه کرده‌‌اند، سازگاری ندارد. مطبوعات در ایران هشتاد و نه سال عمر خود را در دوره قاجار، پنجاه و سه سال را در دوره پهلوی و بیست و هشت سال را در دوران جمهوری اسلامی گذرانده‌‌اند. پس نخست باید این تقسیم‌بندی به سه دوره اصلی: قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی تفکیک گردد.

هشتاد و نه سال حیات مطبوعات ایران در عهد قاجار را می‌توان به هشت دوره فرعی تقسیم کرد: ۱. دوره محمد شاه؛ ۲. دوره ناصر الدین شاه؛ ۳. دوره مظفر الدین شاه تا صدور فرمان مشروطیت؛ ۴. مشروطه اوّل؛ ۵. از به توپ بستن مجلس تا فتح تهران؛ ۶. مشروطه دوم تا ۱۳۳۶ هـ ق؛ ۷. از ۱۳۳۶ ق (۱۲۹۶ ش) تا کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ ش؛ ۸ . از کودتا تا انقراض قاجار. (۱)

دوره پهلوی را می‌توان به یازده دوره فرعی تقسیم کرد: ۱. از ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۲؛ ۲. از ۱۳۱۲ تا ۱۳۱۷؛ ۳. ۱۳۱۷ تا ۱۳۲۰؛ ۴. ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۷؛ ۵. ۱۳۲۷ تا ۱۳۲۹؛ ۶. ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۲؛ ۷. ۱۳۳۲ تا ۱۳۳۴؛ ۸ . ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۲؛ ۹. ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۹؛ ۱۰. ۱۳۴۹ تا اعتصاب اوّل مطبوعات ۱۳۵۷؛ ۱۱. از اعتصاب اوّل تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷. (۲)

بیست و هشت سال اخیر را نیز می‌توان به هفت دوره فرعی تقسیم کرد: ۱. از ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ تا مرداد ۱۳۵۸؛ ۲. از مرداد ۱۳۵۸ تا آغاز جنگ تحمیلی؛ ۳. دوران جنگ تحمیلی؛ ۴. از صدور قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل تا ۱۳۷۱؛ ۵. از ۱۳۷۱ تا شهریور ۱۳۷۶؛ ۶. از شهریور ۱۳۷۶ تا شهریور ۱۳۸۴؛ ۷. شهریور ۱۳۸۴ تا کنون. (۳)

دوره‌هایی که از آن‌ها یاد شد مربوط به حیات مطبوعات در ایران‌اند و دوره‌بندی مطبوعات فارسی در خارج از ایران به سبب آن که پیشینه‌‌ای دیرینه‌تر از مطبوعات ایران دارد، متفاوت است. همانطور که می‌دانیم؛ روزنامه‌نگاری فارسی از هند شروع شد و روزنامه‌نگاری در ایران نیز به دنبال سفر میرزا صالح شیرازی به انگلستان پدید آمد. میرزا صالح برای تحصیل روزنامه‌نگاری به انگلستان نرفته بود بلکه وی را برای «آموختن فن ترجمه» به انگلستان فرستادند؛ اما وی از فرصت استفاده کرد و الفبای روزنامه‌نگاری را فرا گرفت. سفر میرزا صالح سه سال و نه ماه و بیست روز به طول انجامید. میرزا صالح در حین تحصیل و پس از آن از وقت آزاد و اوقات فراغت خود سود برد و دو کار انجام داد. یکی فنون چاپ، تهیه حروف و حکاکی و نحوه ساختن مرکب چاپ را فراگرفت و چاپخانه‌‌ای خرید و با خود به ایران آورد و به سبب فهم اجتماعی و شناخت از اوضاع دردناک آن روز ایران و اعتقادش به بنیادهای مدنیت جدید به ضرورت انتشار مطبوعات در ایران پی برد و پس از بازگشت نشریه‌‌ای بی‌نام که مشهور به کاغذ اخبار شد، بنیاد نهاد. وی پس از سه سال نشریه‌داری به عنوان مسؤول وصول مطالبات دولتی به کار گرفته شد و پس از آن اثری از او برجای نماند. به طوری که معلوم نیست پس از آن چه کرده، در کجا اقامت داشته و در چه تاریخی به دیار ابدی رفته است. (۴)

روزنامه بی‌نام میرزا صالح- مشهور به کاغذ اخبار- از سال ۱۲۵۳ ق تا ۱۲۵۶ ق در دوران حکمرانی محمد شاه انتشار یافت و پس آن تا آغاز دوره ناصری نشریه‌‌ای در ایران منتشر نشد. در دوره ناصری نخست زاهر یرادی باهرا (اشعه روشنایی) در ارومیه طبع شد و پس از آن روزنامه‌نگاری فارسی به اهتمام میرزا تقی خان امیر کبیر پا گرفت و به دنبال وی دیگران نیز این راه را ادامه دادند در طول قریب به پنجاه سال روزنامه‌نگاری در دوره ناصری دهها روزنامه‌نگار در داخل و خارج از کشور به فعالیت مطبوعاتی اشتغال داشتند.

مطبوعات داخلی در عهد ناصری دولتی بودند و تا دوره مظفر که گشایشی در فضای مطبوعاتی به وجود آمد و برای نخستین بار به بخش خصوصی مجوز انتشار نشریه ادواری داده شد، کسی نتوانست مجوز انتشار نشریه بگیرد.

بعضی از دولتمردان ایران در عهد ناصر الدین شاه که عمدتاً مناصب مهمی در دستگاه دولتی داشتند، در سال ۱۲۸۷ ق علاقه‌مند به انتشار نشریه شدند. ناصر الدین شاه با «پیشخدمت و مترجم مخصوص» خود، در این باره مشورت کرد. نتیجه شور این دو، برقراری «اداره روزنامجات دولت علیه و دارالطباعه ممالک محروسه و دارالترجمه دولتی» را در پی داشت. با وجود این اداره، نه تنها علاقه‌مندان صاحب منصب موفق به کسب مجوز انتشار نشریه نشدند، بلکه تمام نشریه‌های دولتی نیز تعطیل گردیدند و این گونه مقرر شد که برای «نظم انطباعات» فقط یک روزنامه به مدیریت رئیس اداره روزنامجات و دارالطباعه منتشر شود. دیری نپایید بنابر دلایلی «نظم مقرر» بر هم خورد و بر تعداد مطبوعات دولتی افزودند.

درخواست‌های خارجیان مقیم ایران و اقلیت‌های مذهبی برای انتشار نشریه‌های غیر فارسی و... موجب شد که تشکیلات «دار الطباعه» گسترش پیدا کند تا جایی که در اوایل سال ۱۳۰۰ ق رسماً نام «وزارت انطباعات» بر آن نهادند. (۵) ناصر الدین شاه «مهر»ی به وزیر انطباعات سپرد و دستور داد که هر آن چه در ایران «طبع» می‌شود باید ممهور به این مهر باشد. این وزارتخانه در حدود ربع قرن در ایران حیات داشت، یعنی سیزده سال در عهد ناصری و دوازده سال در عهد مظفری. در این بیست و پنج سال، سه نفر عهده‌دار وزارت انطباعات شدند: محمد حسن خان صنیع‌الدوله (بعدها اعتمادالسلطنه)، محمد باقر خان اعتماد السلطنه- دوبار قبل و بعد از دوره وزارت محمد ندیم السلطان(ندیم باشی)- و محمد ندیم السلطان.

سیزده سال نخست عمده فعالیت این وزارتخانه تلاش در جهت گسترش مطبوعات دولتی و جلوگیری از ورود نشریه‌های فارسی زبان چاپ خارج از کشور بود. با انتصاب محمد باقر خان و آغاز دوران حکومت مظفر الدین شاه دوره دیگری از حیات این وزارتخانه آغاز شد: مطبوعات دولتی تنوع بیشتری پیدا کردند و به بعضی از افراد مجوز انتشار نشریه دادند. این دوره تا انتصاب محمدندیم السلطان در ۱۳۲۱ ق ادامه داشت. با انتصاب او به وزارت انطباعات در حقیقت دوره سوم فعالیت این وزارتخانه شروع شد. چندی از انتصاب محمد ندیم السلطان نگذشته بود که مظفر الدین شاه به همراه جمعمی از سران آن روزگار به اروپا رفت. در این مدت محمد ندیم السلطان از فشار بر مطبوعات کاست و بعضی آن چه در دل داشتند، نوشتند. مراجعت مظفرالدین شاه و مشاهده اوضاع، او را بر آن داشت تا ندیم السلطان را عزل و مجددا محمد باقر خان اعتماد السلطنه را به وزارت انطباعات منصوب کند. چندی نگذشت که مظفرالدین شاه به امضای «فرمان مشروطیت» گردن نهاد و پس از آن مرگش فرا رسید (هنوز یک ماه از حاکمیت محمد علی شاه نگذشته بود که تشکیلات اداری دگرگون گردید. در این دگرگونی وزارت انطباعات- برای همیشه- منحل شد و وظایف آن را به دو اداره تابعه وزارت علوم و معارف واگذار کردند. (۶)

پس از صدور فرمان مشروطیت در ایران و رواج فعالیت‌های مطبوعاتی، روزنامه‌نگاران درباره «شیوه نظارت بر مطبوعات» با وزیر علوم جلسه‌‌ای تشکیل دادند که سرانجامی پیدا نکرد. به چوب بستن افصح المتکلمین مدیر روزنامه خیرالکلام، توقیف مساوات، حبل المتین، روح القدس، صور اسرافیل و فریاد، محاکمه محترمانه میرزا جهانگیرخان شیرازی مدیر روزنامه صور اسرافیل در «اداره جراید وزارت معارف»، درخواست وزیر عدلیه از رئیس انطباعات وزارت معارف «در مورد محدودیت مطبوعات» محاکمه سلطان العلماء خراسانی مدیر روزنامه روح القدس در محکمه جنایی تهران و حمله به دفتر روزنامه‌ها در تهران ارمغان سال ۱۳۲۵ ق و احضار سیّد محمد رضا مدیر نشریه مساوات به عدلیه، اعتراض روزنامه‌نگاران و مدیران مطبوعات به «توقیف قبل از محاکمه»، تصویب قانون مطبوعات و موضع‌گیری‌هایی برله و علیه آن، دستگیری، زندان و تبعید روزنامه‌نگاران، توقیف نشریات و شهادت شیخ احمد تربتی(سلطان العلما خراسانی) مدیر روح القدس و میرزا جهانگیرخان شیرازی مدیر صور اسرافیل از جمله رویدادهای سال ۱۳۲۶ ق بود. (۷)

به طور کلی آن چه پس از فرمان مشروطیت تا کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ ش به مطبوعات و روزنامه‌نگاران گذشت توقیف‌های مکرر مطبوعات به ویره به امر درباریان و سفارتخانه‌های روس و انگلیس، دستگیری، محاکمه، حبس، شلاق، ترور و اعدام بسیاری از مطبوعاتیان بود. با کودتای سوم اسفند ۱۲۹۹ روزنامه‌نگاران نخستین گروهی بودند که هدف هجوم واقع شدند و نشریاتشان طبق ماده ۴ بیانیه کودتا تعطیل شد و خیل عظیمی از آنان دستگیر شدند.

از کودتا تا انقراض قاجار نیز جمعی از روزنامه‌نگاران برای جلوگیری از استقرار دیکتاتوری مرارت‌ها کشیدند و رنج‌ها بردند. جمعی محاکمه شدند، عده‌‌ای کتک خوردند، و چند تن جان بر سر قلم نهادند. (۸)

تشکیل اداره اطلاعات نظمیه برای کنترل و سانسور مطبوعات، آتش سوزی دفتر روزنامه‌ها، ممنوعیت خواندن روزنامه در ادارات سرنوشت نشریه نسیم شمال و سید اشرف الدین الحسینی گیلانی، تأسیس اداره راهنمای نامه‌نگاری در وزارت کشور، هجوم مأموران شهربانی به دفاتر روزنامه‌ها و حبس روزنامه‌نگاران، صدور دستور هیأت وزیران به وزارت معارف در مورد بازرسی روزنامه‌ها و مجله‌ها، ترور عشقی و قتل فرخی، تعطیل نشریات بنابر پافشاری سفارتخانه‌ها و کنسولگری‌های روس و انگلیس و... از جمله رویدادهای مطبوعاتی در دوره پهلوی اول است.

با خروج پهلوی اول از ایران حدود دو دهه دیکتاتوری چکمه پایان پذیرفت و فضایی برای اهل قلم پدید آمد. مستقل، چپ، راست و... همه شروع به فعالیت کردند. از شهریور ۱۳۲۰ تا مرداد ۱۳۳۲ مطبوعات فراز و فرودهایی پی در پی داشتند و روزنامه‌نگاران مشقت‌های فراوانی دیدند. توقیف کلیه نشریه‌ها و بازداشت عده‌‌ای از روزنامه‌نگاران در ۱۷ آذر ۱۳۲۱، تصویب لایحه حبس روزنامه‌نگاران و توقیف نشریات در هیأت دولت و ارائه آن به مجلس شورای ملی، درخواست فرمانداری نظامی تهران از وزارت فرهنگ در مورد توقف اعطای امتیاز روزنامه، محاکمه و دستگیری دست اندرکاران مطبوعات و ضرب و شتم و قتل روزنامه‌نگاران و حمله به چاپخانه‌ها و غارت نشریه‌ها، صدور دستور وزیر فرهنگ به اداره نگارش این وزارتخانه مبنی بر«منع دخالت کارمندان دولت به امور مطبوعاتی»، اعتصاب غذای روزنامه‌نگاران و فشار پی در پی از وی‍ژگی‌های این دوران است که با ترور ناموفق محمد رضا شاه در ۱۳۲۷ این فشارها تشدید شد. درگیری‌های مدیران مطبوعات چپ‌گرا و راست‌گرا و تشکیل گروه‌های مطبوعاتی مشکلات را مضاعف کرد. مطبوعات اگر کاریکاتور استالین را چاپ می‌کردند سفارتخانه روس برای توقیف نشریه بسیج می‌شد و اگر از پیر استعمار چیزی می‌نوشتند سفارت انگلیس مدعی بود و برای تعطیل نشریه پای می‌فشرد. داستان در مجموع به جایی رسید که به کودتای مرداد ماه ۱۳۳۲ منجر گردید. (۹)

پس از کودتا نشریات عمدتاً توقیف شدند و «فهرست نشریات مجاز» از سوی شهربانی انتشار یافت. گروهی از مطبوعاتی‌ها به زندان افتادند و گروهی گرفتار شدند. جمعی نیز خود را با وضع به وجود آمده وفق دادند. در ۲۵ سال از فاصله ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ حاکمیت با استفاده از دلارهای نفتی و تطمیع گروهی قلیل سعی در جریان سازی در مطبوعات ایران داشت. در کنار مطبوعات حرفه‌‌ای و انتشار مجله‌های وزین و فرهنگی و به رغم حضور گروه کثیری افراد پاکدامن، نیک نفس و سالم، با استفاده از عده‌‌ای قلیل تلاش کرد تا ژورنالیسم مبتذل را هم رواج دهد. انتشار چند مجله سخیف محصول آن دوران است و نباید این چند مجله را به حساب کل مطبوعات آن دوره گذاشت. این دوره، دوره رواج نشریات زیرزمینی و پنهانی در ایران و مطبوعات فارسی زبان علیه حاکمیت داخلی در خارج از کشور بود. با تشکیل ساواک این محدودیت‌ها روز افزون شد و از هر فرصتی رژیم برای سرکوب مطبوعات و روزنامه‌نگاران استفاده می‌کرد، توقیف یک باره ۹۱ نشریه در سال ۱۳۴۲ و ۶۴ نشریه در سال ۱۳۵۳ نمونه‌‌ای از برخوردهای رژیم با مطبوعات بود. گردانندگان رژیم از سال ۱۳۵۳ به بعد بیش از پیش تصور کردند که تثبیت شده‌‌اند و می‌خواستند برای همیشه خود را از شر مطبوعاتیان خلاص کنند! از همان سال پس از توقیف ۶۴ نشریه شروع به ممنوع القلم کردن نویسندگان مطبوعات کردند که اوج آن ممنوع القلم شدن ۲۲ تن در سال ۱۳۵۵ بود. از جمله کارهای دیگر «دستگاه» این بود که به رفتگران شهرداری دستور دادند به بهانه سد معبر بساط روزنامه فروشان تهران را خرد کنند. (۱۰)

در سال ۱۳۵۶ که خفقان از حد برون شد یکصد تن از نویسندگان، خبرنگاران و مترجمان مطبوعات کشور در مورد فشار و سانسور حاکم بر مطبوعات اطلاعیه‌‌ای دادند. این اطلاعیه تقریبا با فصل نوینی در تاریخ ایران مصادف شد و روزنامه‌نگاران به تدریج وارد مرحله‌‌ای دیگر از حیات حرفه‌‌ای خود شدند. این مرحله از فصل پایانی ۱۳۵۶ آغاز شد و تا اعتصاب مطبوعاتیان و پس از آن تا ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ادامه یافت. در این دوره بیانیه‌ها و اطلاعیه‌های متعددی از سوی نویسندگان، خبرنگاران و خبرنگاران عکاس در پشتیبانی از انقلاب صادر شد. طبقه آسیب‌پذیر مطبوعات طعم تلخ فقر و ناداری را چشیدند و با قرض امور خانوادگی خود را گذارندند ولی اجازه کار کردن در آن فضا را به خود ندادند و اعتصاب کردند. رژیم در همان موقع به مهره‌های کاشته شده خود در مطبوعات دستور داد چند نشریه منتشر کنند تا «خلاء پر شود».

افراد دیگری نیز از آن فضا استفاده کردند و مطبوعه‌هایی را انتشار دادند اما مردم توجهی نشان ندادند و این نشریات اقبال عامه نیافتند. رژیم موقعی که با مقاومت مطبوعاتیان مواجه شد، چند تن از روزنامه‌نگاران را حبس کرد اما نتیجه بخش نبود. در همان سال به مأموران دستور دادند به صفوف خریداران روزنامه را در پی داشت. رژیم در آخرین‌های نفس‌های خود به هر کاری دست زد ولی موفق نشد جلوی موج مردمی را بگیرد. به ناچار از در مصالحه در آمد و نزدیک به پیروزی انقلاب گردانندگان رژیم به خیال خود«برای جبران گذشته» به وزارت اطلاعات و جهانگردی دستور دادند که فرمان «ممنوعیت ممیزی در مطبوعات» را صادر کند. این کار را هم کردند ولی دیگر تأثیر نداشت و انقلاب به پیروزی رسید. (۱۱)

● زبان فارسی در روزنامه‌ها و مطبوعات قفقاز

در دوران فوق و همزمان با چاپ مطبوعات در ایران، روزنامه‌های فارسی یا چند زبانه در شبه قاره هند، افغانستان، ترکیه عثمانی، مصر و بریتانیا به چاپ رسیدند. این جا باید بیفزاییم که دو منطقه از مناطقی که زبان و ادب فارسی و فرهنگ ایرانی در آنها نفوذ داشت، در این دوره از داشتن روزنامه فارسی بی‌بهره ماندند. (۱۲) یکی از آن دو قفقاز و دیگری سرزمین فرارود است که آن روزگار به امارت بخارا یا ترکستان روس خوانده می‌شد و بعدها به جمهوریهای سه گانه ترکمنستان و ازبکستان و تاجیکستان تقسیم شد. قفقاز تا پیش از تسلط استعمار روسیه بر این سرزمین در نیمه اول قرن نوزدهم، دست کم بخشهای خاوری آن که ارّان و شروان و داغستان را تشکیل می‌دهد، از مراکز مهم پارسی نویسی در خارج از ایران کنونی بود. (۱۳)

پس از شکست نظامی ایران و دست اندازی استعمار روس بر آن مناطق نیز چندین دهه زبان فارسی زبان فرهنگی و مذهبی اقوام مسلمان قفقاز به شمار می‌رفت و حتی تا سال ۱۸۷۰ م که بیش از چهل سال از تسلط روسها می‌گذشت، زبان فارسی زبان رسمی دادگاههای عمومی بود(۱۴) و تا دیری تنها زبان تدریس در مکتبها و مدرسه‌ها بود، تا آنکه روسها دبست‌هان‌هایی به سبک اروپایی در برابر آنها گشودند. اقبال دانشمندان و فرهیختگان مسلمان قفقاز- از ایرانی‌نزاد و جز آن- به زبان فارسی، تا پیش از انقلاب بلشویکی نیز ادامه یافت و کسانی همچون عباسقلی آقا باکیخانوف، طالبوف، آخوندزاده، رسول‌زاده، آقایف آثار درخور توجهی به آن زبان آفریدند و بطوری که در شکل‌گیری عقاید عمومی ایرانیان هم مؤثر واقع شدند. از جمله مطبوعات و نشریات قفقاز می‌توان به فهرست و توصیف ذیل اشاره نمود:

▪ اخبار نامه تفلیس

از این رو، جای شگفتی نیست اگر بگوییم که نخستین روزنامه‌‌ای که در سراسر امپراتوری تزاری به یکی از انبوه زبانهای متداول میان مسلمانان آن امپراتوری چاپ شد، به زبان فارسی بود: با اجازه «بارون روزن» فرمانروای قفقاز و «کنت نسلرود» وزیر امور خارجه، یک کارمند عالی رتبه روس به نام سانکوفسکی، روزنامه رسمی تفلیسکی ودوموستی (۱۵) (اخبار تفلیس) را در ژوئن ۱۸۲۸ م به دو زبان روسی و گرجی منتشر ساخت و دو سال بعد، یعنی از آغاز ۱۸۳۰ (۱۲۴۵ یا ۱۲۴۶ ق/ زمستان ۱۲۰۹ خ) ضمیمه فارسی آن را نیز انتشار یافت. نشر این ضمیمه فارسی تا اوایل ۱۸۳۲ م ادامه یافت و سپس به جای آن، ضمیمه‌‌ای به ترکی آذری (۱۶) منتشر شد لیکن بیش از چند شماره دوام نیافت.

انگیزه تغییر زبان را «بی‌اعتنایی مردم محل» نوشت‌هاند. (۱۷) تفسیر این سخن آن است که مقامهای استعماری به تبلیغ در توده‌های مردم بیشتر توجه داشتند تا جلب روشنفکران و درس خواندگان، زیرا چنانکه گفتیم، در آن هنگام زبان فارسی میان گروه اخیر اعتبار شایست‌های داشت. اما آن توده مردم مورد نظر استعمار، خواندن و نوشتن نمی‌دانست و به ظاهر همین موجب قطع انتشار ضمیمه ترکی شد. نگارنده نیز، همچون نویسندگان دیگر بر اساس منابعی که در اختیار دارد،(۱۸) بر ضمیمه فارسی این روزنامه دست نیافت و از ویژگیهای فنی آن بی اطلاع است. لیکن با توجه به نامه‌‌ای از نایب السلطنه قفقاز مورخ سی ام دسامبر ۱۸۳۱ می‌دانیم که روزنامه دارای سه بخش بود: پاداشهای داده شده به مسلمان فرای قفقاز، خبرهای روسیه و خارج از آن کشور که «مفید به حال آسیاییها» بود و سرانجام، مقاله‌هایی که «محرک پدید آمدن میل به پذیرش تربیت اروپایی و توسعه صنعت در اندیشه ساکنان این سرزمین» باشد. (۱۹)

به دستور وزیر امور خارجه روسیه، تفلیسکی ودوموستی باید خالی از «هر گونه خبر مخالف حکومت‌های ایران و ترکیه» می‌بود. در عین حال، فرماندهی ژاندرمری سن پترزبورگ- پایتخت وقت روسیه- ناشر روزنامه را ناگزیر می‌ساخت که یک نسخه از روزنامه چاپ شده را پیش از توزیع به آن شهر بفرستد و این رفت و بازگشت، پنجاه روز به طول می‌انجامید! (۲۰) به احتمال بسیار، اشاره‌هایی که همزمان با انتشار بخش فارسی تفلیسکی ودوموستی در نوشته‌های عباس میرزا و قائم مقام فراهانی به روزنامه‌های چاپ روسیه آمده، درباره همین روزنامه است. به ویژه، این اشاره عباس میرزا نایب السلطنه در نامه‌‌ای مورخ ذیقعده ۱۲۴۶ با مضمون: «گزارش ورود و توقف او(امپراتور روس) در آنجا از گازت اخبارنامه تفلیس که نزد میرزاموسی خان فرستادیم مفصلاً معلوم می‌شود.» (۲۱) با توجه به همین نامه، دور نمی‌دانیم که نام ضمیمه فارسی آن روزنامه روسی، گازت(۲۲) اخبار نامه تفلیس یا اخبار نامه تفلیس بوده باشد.

نویسنده:

حامد کاظم‌زاده، دانشجوی کارشناسی ارشد مطالعات منطقه‌ای دانشگاه تهران

منابع و مأخذ

۱. تاریخچه مطبوعات ایران، ماجد صفری، تهران، رویداد، ۱۳۸۱، ص ۱۸.

۲. تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، محیط طباطبایی، بعثت، ۱۳۸۱، ص ۲۶.

۳. تاریخ روزنامه نگاری ایران (مجموعه مقالات)؛ جمع‌آوری سید فرید قاسمی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹، ص ۱۵.

۴. چکیده مطبوعات ایران(عهد ناصری)، سید فرید قاسمی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، ۱۳۷۸، ص۳۲.

۵. همان، ص ۳۵.

۶. تاریح جرائد و مجلات ایران، محمد صدر هاشمی، ص ۱۵ ـ ۵۳.

۷. تاریخ روزنامه نگاری ایران (مجموعه مقالات)؛ جمع‌آوری سید فرید قاسمی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۷۹، ص ۱۶ ـ ۲۰.

۸. تاریح جرائد و مجلات ایران، محمد صدر هاشمی، ص ۴۵.

۹. تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان؛ ناصرالدین پروین. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷، ص ۱۹.

۱۰. مطبوعات ایران در قرن بیستم، سید فرید قاسمی، تهران، نشر قصه، ۱۳۸۰، ص ۲۶.

۱۱. سرگذشت مطبوعات ایران: روزگار محمد شاه و ناصرالدین شاه، سید فرید قاسمی، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰، ص ۱۵۲.

۱۲. تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان؛ ناصرالدین پروین. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷، ج ۲، ص ۳۲۶.

۱۳. در این باره نگاه کنید به آنچه درباره بزرگانی همچون نظامی گنجه‌‌ای، خاقانی شروانی، فلکی شروانی، مهستی گنجه‌‌ای... نوشته‌‌اند و کتاب زیر: عزیز دولت آبادی، سرایندگان شعر پارسی در قفقاز، تهران بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، ۱۳۷۱.

۱۴. A.Bennigsen rt Ch. Lemercier – Quelquejay, La presse et le movement national chez les musulmans de Russie avant ۱۹۲۰, Mouton & Co, Paris, ۱۹۶۴, p. ۲۸.

۱۵. Tifliski Vedomosti

۱۶. منظور از زبان ترکی آذری: زبان ترکی مورد استفاده در آران، گنجه، شکی، شماخی، شروان و آذربایحان ایران

۱۷. Op. cit, pp. ۲۲.

۱۸. در کتاب بنیگسن که مهمترین منبع ما درباره این روزنامه است به چندین منبع دیگر نیز اشاره رفته است. روش وی آن بود که تصویر روزنامه‌های مورد بحث و جای نگاهداریشان را نیز به دست دهد ولی درباره «تفلیسکی ودوموستی» به نقل از منابع تاریخی اکتفا کرده است. بنابراین، نشانی از نسخه‌های این روزنامه نداشته است. منبع دیگر، اشاره مختصری است در مقاله زیر:

Ch. Quelquejay, Djarida Presse Musulman de Russie et d Union Sovietique, in Ency. De I Islam II, p. ۴۸۸.

۱۹. A.Bennigsen rt Ch. Lemercier – Quelquejay, La presse et le movement national chez les musulmans de Russie avant ۱۹۲۰, Mouton & Co, Paris, ۱۹۶۴, p. ۲۳.

۲۰. Op. cit, pp. ۲۳.

۲۱. نامه‌های پراکنده قائم مقام فراهانی، به کوشش دکتر جهانگیر قائم مقامی، بخش دوم، بنیاد فرهنگ ایران؛ ۱۳۵۹، ص ۹۹.

۲۲. گاذت به زبان روسی معنی روزنامه یا مجله را می‌دهد.

۲۳. A.Bennigsen rt Ch. Lemercier – Quelquejay, La presse et le movement national chez les musulmans de Russie avant ۱۹۲۰, Mouton & Co, Paris, ۱۹۶۴, p. ۳۱.

۲۴. از جمله: ش ۲۸، ۹ ذیحجه ۱۳۰۲.

۲۵. این درخواست، زیر عنوان «اخطار» در برخی از شماره‌های بعدی نیز تکرار شده است.

۲۶. این شماره فاقد تاریخ است ولی با توجه به محتوای آن حدس می‌زنم که در صفر ۱۳۰۴ منتشر شده باشد.

۲۷. شماره‌هایی از کشکول در کتابخانه دانشگاه هلسینکی(فنلاند)، کتابخانه مؤسسه میرزا فتحعلی آخوندزاده (بادکوبه) و دوره کامل آن در کتابخانه ملی سن پترزبورگ موجود است. نگارنده از نسخه‌های رونوشت در کتاب تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان؛ ناصرالدین پروین. تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۷۷، ج ۲ استفاده نموده است.

۲۸. معرب فابریک: کارخانه.

۲۹. نامه آن بانوی «نصاری» درباره ترک زبانان قفقاز است؛ ولی مدیر کشکول از ترقی آذربایجانیان سخن می‌گوید!

۳۰. پس از این یادداشت خبری به نقل از اختر درباره مدارس تبریز به چاپ رسیده است.

۳۱. A.Bennigsen rt Ch. Lemercier – Quelquejay, La presse et le movement national chez les musulmans de Russie avant ۱۹۲۰, Mouton & Co, Paris, ۱۹۶۴, p. ۱۶۹.

۳۲. موجود در کتابخانه دانشگاه کمبریج.

۳۳. Fedorof

۳۴. Chancellerie du Chef de la Region de la Transcaspienne.

۳۵. بنیگسن، همان کتاب، ص ۱۶۹، او را از تاتارهای غازان معرفی کرده است!

۳۶. فضل الله مهتدی (صبحی)، پیام پدر، تهران، امیر کبیر، ۱۳۳۵، ص ۶۰.

۳۷. شماره‌هایی از مجموعه ماورای بحر خزر در کتابخانه‌های مجلس ، دانشگاه کمبریج، دانشگاه هلسینکی (فنلاند)، کتابخانه ملی سن پترزبورگ و انستیتوی خاورشناسی همان شهر موجود است. درباره این روزنامه بنگرید به:

۳۸. رابینو، ۱۳۲۹ ق، ردیف ۱۸۴؛ براون، همان کتاب، ردیف ۳۰۶؛ خمامی‌زاده، همان کتاب، ص ۲۲۶ و ۲۲۷؛ صدر هاشمی، همان کتاب، ردیف ۹۸۵؛ آ. م. ماتوه یف، «تاریخچه حضور ایرانیان مهاجر در آسیای مرکزی در نیمه دوم سده ۱۹ و آغاز سده بیستم»، ترجمه محسن شجاعی، مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، ش ۳ (۱۳۷۱)، ص ۱۴۱.

۳۹. ۱۴ ذیقعده ۱۳۲۷.

۴۰. در خود روزنامه نهم آوریل نوشته شده و این تاریخ بر پایه تقویم میلادی ارتودکس است که با تقویم گریگوری(کاتولیک و پروتستان) تفاوت دارد.

۴۱. بیرون از سرزمینهای پیشین اتحاد شوروی، شماره‌هایی از این روزنامه در کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه تهران، مجلس و دانشگاه کمبریج نگاهداری می‌شود. در مورد ارشاد بنگرید به:

براون، همان کتاب، ردیف ۴۱؛ صدر هاشمی، همان کتاب، ردیف ۸۸؛ آرین پور، همان کتاب، ج ۱، ص ۳۴۹؛ و

۴۲. Bouvat, La presse … , RMM I, pp. ۱۲۳-۱۲۴, Bennigsen, op. ct., p. ۱۰۸.

۴۳. دوره‌های حقایق در چند کتابخانه جمهوری آذربایجان(بادکوبه) و کتابخانه‌های ملی سن پترزبورگ، دانشگاه پرینستون، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و کتابخانه دانشگاه شهید بهشتی، آستان قدس رضوی(مشهد) و علامه طباطبائی(شیراز) موجود است. درباره حقایق بنگرید به:

رابینو، همان کتاب، ردیف ۸۶؛ براون، همان کتاب، ردیف ۱۴۴؛ صدر هاشمی، همان کتاب، ردیف ۴۷۷؛ فریدون آدمیت، فکر و دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، تهران، پیام، ۱۳۵۵، ص ۱۵؛ آدمیت، ایدئولوژی نهضت...، ج ۲، ص ۳۷۲؛ خامی‌زاده، همان کتاب، ص ۱۲۶؛ ابوالفضل قاسمی، «سیاستمداران ایران در اسناد محرمانه وزارت امور خارجه بریتانیا»، آینده، س ۱۹ (۱۳۷۲)، ص ۴۱۱؛ مرسلوند، همان کتاب، ج ۲، ص ۳۱۵-۳۱۴؛ حبل المتین (تهران)، ش ۷۴، ۱۱ جمادی الثانی ۱۳۲۵ و

Bennigsen, op. ct., p. ۱۳۱ , Islami, Hamed, Une revue persane en Russie, RMM II, pp ۲۴۵-۲۴۶.

۴۴. آدمیت، فکر دموکراسی اجتماعی...، ص ۱۵.

۴۵. بنا به گزارش منابع متعدد، در آوریل ۱۹۰۵ جلیل محمد قلی زاده مدیر و مؤسس مجله نصرالدین امتیاز روزنامه‌‌ای به ظاهر ترک زبان را به نام نوروز گرفت، ولی آن را منتشر نساخت.

۴۶. در ترکی آذری به معنای زنبور.

---