معرفی رسم‌ها و آیین‌های سنتی شهر هورامان تخت

امير صادقي

شهر هورامان تخت در مختصات     طول شرقی،     عرض شمالی و در ارتفاع 1450 متر از سطح آب‌های آزاد و در 55 کیلومتری جنوب غرب شهرستان سروآباد واقع شده است.
شهر هورامان تخت در یک منطقه‌ی کاملاً کوهستانی واقع شده که توسط کوه‌های «وَزلی» ( ) و «ئاوالان» ( ) از سمت شمال غرب و کوه‌های مرتفع «تخت هورامان» از سمت غرب و کوه سالان (Kosalan) و دره رودخانه‌ی آب سیروان از سمت شرق احاطه شده است. معماری شهر هورامان پلکانی می‌باشد که در شیب تپه بنا شده است. جمعیت ثابت  مردم هورامان در سال 1389، 2758 نفر می‌باشد که شامل 633 خوانوار است.
شهر هورامان تخت از جمله معدود مناطقی است که بسیاری از مراسم و آیین‌های سنتی را در خود پرورانده است. اغلب رسم‌ها و آیین‌های سنتی شهر هورامان تخت برگرفته از شخصیت تاریخی – مذهبی «پیرشالیار» ( ) است؛ این پیر فرزانه جایگاه ویژه‌ای در اعتقادات مردم منطقه داشته و هر ساله در ایام مشخصی و به رسم یادبود، مراسمی برپا می‌شود. از جمله‌ی رسم‌ها و آیین‌های سنتی شهر هورامان می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
 
1-    رسم خَبر (Xeber)
2-    رسم کوته کوته (Kote Kote)
3-    رسم کلاوروچنی ( )
4-    رسم ذبح حیوانات نذری
5-    رسم عروسی پیرشالیار
6-    رسم شه‌و نیشت ( )
7-    رسم تربی ( )
8-    رسم کومسا (Komisa)
 

-    رسم خَبر
این رسم که در روز پنج‌شنبه‌ی اولین هفته‌ی بهمن‌ماه برگزار می‌شود، در واقع اعلام آمادگی مردم و خبر مراسم عروسی پیرشالیار در هفته‌ی بعد است. پس از اذان عصر، زیروان‌ها ( ) (متولیان سنتی مراسم پیرشالیار)، گردوهای باغ وقفی پیرشالیار را که قبلاً گردآوری نموده‌اند را به شیوه‌ای خاص بین مردم شهر تقسیم می‌نمایند. پسربچه‌های هورامان به صورت داوطلب نزد زیروان رفته و کاسه‌ای که حاوی تعدادی گرد است را دریافت نموده و هر چند نفر از آنها تحت نظارت جوانی که به محله‌های شهر و خانه‌های آن آشناست به درب منازل رفته و گردوها را به اهل خانه می‌دهند. در عوض آنها نیز کاسه‌ی بچه‌ها را معمولاً پر آرد نموده تا تحویل زیروان بدهند. این آردها پس از جمع‌آوری توسط زیروان، جهت تهیه‌ی مخارج و هم‌چنین مصرف آن در مراسم عروسی پیرشالیار مورد استفاده واقع می‌شود.

-    رسم کوته‌کوته
پنج روز بعد از مراسم خبر، یعنی در سه شنبه‌ی دومین هفته‌ی بهمن‌ماه، هنگام غروب آفتاب رسم کوته‌کوته اجرا می‌شود. مردم شهر که قبلاً خود را جهت برگزاری مراسم آماده نموده‌اند، اقلامی مانند گردو، کیک، شکلات و .. را جهت برپایی این مراسم تهیه می‌نمایند. بچه‌های شهر هورامان اعم از پسر و دختر بعد از غروب آفتاب با در دست داشتن کیسه‌ای روانه‌های کوچه‌ها می‌شوند و با سردادن آوای کوته‌کوته، به درب منازل می‌روند. اهالی هر خانه‌ای با شنیدن صدای بچه‌ها در پشت در خانه‌شان، اقلامی را که قلاً آماده نموده‌اند را بین بچه‌ها تقسیم می‌نمایند. به این ترتیب بچه‌ها همه‌ی خانه‌های محله‌شان را می‌گردند. در این هنگام فریاد کوته‌کوته در امام شهر شنیده می‌شود. این مراسم تا حدود ساعت 8 شب به طول می‌انجامد. در ایام گذشته در مراسم کوته‌کوتهبچه‌ها صورت خود را با ذغال سیه می‌کردن و بالا کشیدن پاچه‌ی شلوارشان، چهره‌ای ترسناک به خود می‌دادند.

-    کلاوروچنی
در معماری سنتی منطقه‌ی هورامان، بالای پشت بام هر خانه‌ای روزنه‌ای تعبیه می‌کردند که کاربردهای مختلفی داشت. در گویش هورامی به این روزنه «روچن» ( ) می‌گویند که اسم این مراسم نیز از آن گرفته شده است.
رسم کلاوروچنی حدود ساعت 5 صبح روز چهارشنبه‌ی دومین هفته‌ی بهمن ماه، یعنی روز بعد از مراسم کوته کوته برگزار می‌شود و تا ساعت نزدیک 8 صبح که دام‌های نذری ذبح می‌شوند به طول می‌انجامد. در این رسم از مراسم شهر هورامان، پسربچه‌ها همراه دختربچه‌ها شرکت دارند منتها به دلیل زمان برگزایر آن، رده‌ی سنی نسبت به رسم‌های قبلی بالاتر است. بچه‌ها همانند رسم کوته‌کوته،‌هوار سر می‌دهند و با فریاد «کلاوروچنی کلاوروچنی» مردم را از خواب بیدار می‌نمایند.
در گذشته بچه‌ها به بالای بام خانه‌ها رفته و کلاه یا کاسه‌ای را با شال از راه روچن به درون خانه‌ها پایین می‌فرستادند و آنقدر فریاد کلاوروچنی سر می‌داند تا صاحبخانه بیدار شده و گردو یا مواری دیگر نظیر کشک، برگ گلابی، برگ آلوچه، خرما و .. را در کلاه یا کیسه‌شان بریزند. آنها سپس شال را بالا کشیده و به سراغ خانه‌ی بعدی می‌رفتند. امروزه بچه‌ها به روال گذشته فریاد کلاوروچنی سرمیدهند ولی به جای پایین فرستادن شال، درب خانه‌ها را می‌زنند که صاحبخانه نیز بیشتر گردو، پفک، کیک، شکلات و ... را در کیسه‌هایشان‌ می‌ریزد.


-    رسم ذبح دام‌های نذری
دام‌هایی که در طول سال توسط مردم جهت قربانی در مراسم عروسی پیرشالیار نذر شده‌اند، توسط زیروان‌ها در نزدیکی خانه‌ی پیرشالیار جمع می‌شوند. پس از ذبح دام‌ها آنها را به خانه‌ی پیرشالیار انتقاده داده تا قطعه قطعه شده و جهت پخت آش مخصوص این مراسم آماده شوند. پوست، کله و پچه ئ امعاء و احشاء دام‌ها نیز به فقرای شهر داده می‌شود. قسمت اعظم این گوشت‌ها به صورت قطعات کوچک درآمده و به کسانی که به خانه‌ی پیرشالیار مراجعه می‌نمایند تا سهم خود را از این گوشت‌های قربانی دریافت نمایند داده می‌شود. پس از دریافت گوشت توسط اهالی، مردم به میل خود پولی را به زیروان می‌دهند تا صرف خرج مراسم گردد.
در مراسم عروسی پیرشالیار که بعد از ظهر همین روز برگزار می‌شود آشی پخت می‌شود به اسم «هلوشین» ( ). در خانه‌ی خود پیرشالیار شش اجاق که سوخت آنها به سنت گذشتگان از هیزم است بار گذاشته می‌شود. موادی که در آش هلوشین مورد استفاده واقع می‌شود عبارتند از گوشت، پیاز، دانه‌های انار، گندم،‌نخود و نمک. این آش پس از آماده شدن بین مردم توزیع می‌گردد و اهالی من باب تبرک مقداری از آن را از زیروان‌ها دریافت می‌نمایند.

-    عروسی پیرشالیار
مراسم عروسی پیرشالیار مهم‌ترین مراسم آیینی شهر هورامان تخت می‌باشد. این مراسم طی دو روز در دومین چهارشنبه و پنج‌شنبه‌ی بهمن‌ماه برگزار می‌شود. اهالی خود شهر و مهمانانی که از دیگر نقاط استان و کشور برای دیدن مراسم می‌آیند، بعد از نماز عصر در جلوی خانه‌ی پیرشالیار جمع می‌شوند و منتظر شروع مراسم می‌شوند. با شروع مراسم، فضای مناسبی جهت ذکر و سماع بین مردم باز می‌شود و گروه دف‌زن‌ها که بین پنج تا ده نفر می‌باشند مستقر می‌شوند. اهالی دست در دست هم به صورت حلقه زنجیر انداخته و با ریتم دف شورع به ذکر و سماع می‌نمایند. در این مراسم کسانی که در حلقه‌ی ذکر هستند پایی را به جلو پایی دیگر به عقب می‌برند و به این صورت حلقه را دور می‌زنند.ریش سفیدان شهر در اول صف و بقیه‌ی مردم در ادامه با ریتم دف، پاها را به جلو عقب برده و سرها را تکان می‌دهند. گاهی اوقات گروه دف‌زن‌ها اشعاری را به زبان کردی و بیشتر با گویش هورامی در مدح پیامبر اکرم (ص) و کرامات پیرشالیار می‌خوانند که خود بر زیبایی مراسم می‌افزاید. هزاران نفر در این مراسم نظاره‌گر هستند و کلیه‌ی پشت با‌های اطراف مملو از کسانی می‌شود که از راه دور و نزدیک جهت تماشای مراسم به شهر هورامان تخت آمده‌اند. با نزدیک شدن غروب آفتاب گروه دف‌زن‌ها از کار بازمی‌ایستند و بدین وسیله پایان مراسم آن روز اعلام می‌شود. روز بعد نیز مراسم در همین زمان ادامه پیدا می‌کند.
لازم به ذکر است در گذشته عروسی پیرشالیار هم‌چنان که از اسم آن برمی‌آید مراسمی شادی‌آور بوده که هر ساله جهت یادبود مراسم عروسی مقدس پیرشالیار با دختر مریض یکی از پادشاهان که به واسطه‌ی کرامت پیر بهبود یافته بود، انجام می‌شده است. در مراسم عروسی پیرشالیار مردم دست در دست همدیگر به پایکوبی و شادی می‌پرداختند که دست در دست انداختن و وجود سرچوپی در این مراسم گواه این مدعاست. اما امروزه این مراسم هر چه بیشتر جلوه‌ی مذهبی پیدا نموده و دراویش زیادی از مناطق مختلف به هورامان آمده که به ذکر و سماع مذهبی می‌پردازند. اهالی در این دو روز به مزار پیرشالیار که در انتهای شهر می‌باشد مراجعه نموده تا فاتحه‌ای بخوانند و راز و نیازی داشته باشند.

-    رسم شه‌و نیشت
بعد از اتمام مراسم عروسی پیرشالیار در روز پنج‌شنبه، همان شب در خانه‌ی پیر شالیار در دو نوبت مردانه و زنانه مراسمی تحت عنوان شه‌و نیشت برگزار می‌شود. مردان از ساعت حدو 7 تا 9 شب و زنان بعد از آن در خانه‌ی پیرشالیار حضور پیدا می‌کنند. مراسم شه‌و نیشت در واقع نشتس از روحانیون، تحصیل‌کرده‌ها،‌اهل قلم، شاعران و قشرهای مختلف مردم است که با سخنرانی و خواندن شعر در وصف پیرشالیار، ارادت خود را به این پیر فرزانه ابراز می‌کنند. بعد از خوردن شام که آش هلوئشین است مراسم دف‌نوازی نیز صورت می‌گیرد که دراویش نیز در آن حضور دارند. در خاتمه‌ زیروان‌ها زیره کلاش ( ) (نوعی پاپوش محلی هورامان) و نیز تسبیح ایشان را از جعبه‌ای بیرون آورده و بین مردم می‌گردانند.

-    رسم تربی
این مراسم در جمعه‌ی هفته‌ی بعد مراسم عروسی پیرشالیار یعنی در جمعه‌ی هفته‌ی سوم بهمن‌ماه برگزار می‌شود. رسم تربی در واقع همان سرخاک رفتن است. در این مراسم اهالی نانی محلی به اسم «گیته مه‌ژگی» ( ) را پخت و تهیه می‌نمایند که در روز جمعه مورد نظر، نان‌ها را در دستمالی گذاشته و به آرامگاه پیرشالیار که قبرستان اصلی شهر هم در جوار آن است می برند. قسمتی از این برای فامیل و آشنا در روستاهای اطراف فرستاده می‌شود و مابقی در مراسم تربی مورد استفاده واقع می‌شود.
در صبح روز جمعه مردم دستمال‌های نان‌شان به دست گرفته و راهی مزار سه تن از بزرگان هورامن می‌شوند. اهالی طول مسیر را نواختن دف و آوای الله الله می‌پیمایند و هنگامی که بر سر مزار پیرشالیار می‌رسند تمام نان‌ها را یک‌جا جمع نموده و پس از قصیده‌خوانی و دف‌نوازی نان‌ها را به فردی که مسئولیت کار را بر عهده دارد داده تا آن را میان اهالی شهر تقسیم کند.

-    رسم کومسا
مراسم کومسا در نزدیک‌ترین جمعه به 15 اردی‌بهشت از اول صبح شروع می‌شود. این مراسم ریشه در انجمن ریش‌سفیدان گذشته دارد. در گذشته در چنین روزی بزرگان هورامان جهت برنامه‌ریزی امورات منطقه دور هم جمع می‌شدند. اهالی بر این اعتقادند که پیرشالیار بنیانگذار چنین انجمنی بوده است.
به دلیل طبیعت بسیار زیبای هورامان در فصل بهار، هزاران نفر از مردم منطقه و دیگر شهرهای کشور، جهت دیدن مراسم به شهر هورامان تخت می‌آیند. مردم منطقه صبح زود راهی مزار پیرشالیار می‌شوند و پس از جمع شدن، ماموستای هورامان نطقی ایراد می‌کنند. سپس قصیده‌خوانی شروع می‌شود که محتوای مذهبی داشته و بسیاری از آنها در مدح پیامبر (ص) و پیرشالیار است. در ادامه دف‌نوازی و ذکر دروایش از جمله‌ی برنامه‌های آن روز است.
از دیگر جلوه‌های این مراسم، رسم شکستن سنگ است. قطعه‌ سنگی در اطراف مزار پیرشالیار وجود دارد که بنا بر اعتقاد اهالی هورامان، هر مقدار از آن شکسته شود سال دیگر سبز شده و جای آن را می‌گیرد. مردم در این روز با سنگ‌های دیگری که در محوطه یافت می‌شود بر روی این سنگ سفید زده و مقداری که از آن جدا می‌شود را همراه خود جهت تبرک به خانه می‌برند.
مراسم کوسا تا نهار به طول می‌انجامد و مردم نهار را نیز با توجه به طبیعت بکر و زیبای هورامان همان‌جا صرف می‌نمایند. غذاهایی که در این روز طبخ می‌شوند بیشتر دولمه و نوعی غذای محلی به نام کَلانه ( ) است. پس از صرف نهار مراسم به پایان می‌رسد و اهالی به خانه‌های خود برمی‌گردند.