فرهنگ بازی‎های بومی مازندران

امیر هاشمی مقدم

نعمتی، مرادعلی (1390)، فرهنگ بازی های بومی مازندران، تهران: رسانش.384 صفحه، مصور و رنگی.
این کتاب، حاصل سالها تلاش آقای نعمتی در گردآوری مطالبش بوده است. وی که خبرنگار و عکاس ورزشی است، ضمن توجه به ورزشهای سنتی و محلی، گوشه ای از علایقش را نیز به بازی ها معطوف کرد و بدین گونه موفق شد فرهنگ بازی های بومی مازندران را در کیفیتی عالی به زیور طبع آراسته کند.

پس از سخن آغازین نویسنده که چگونگی گردآوری مطالب کتاب را شرح داده و البته بخشی از آن به گلایه از ناملایمی ها در راه گردآوری این مجموعه اشاره دارد، علی حسن نژاد پیشگفتاری بر این کتاب نوشته است. وی توضیح می دهد که برای بازی در مازندرانی، واژه «کا» به کار می رود. کا در مازندرانی عموماً نشانه تصغیر است (همچون ریکا به معنای پسر نوجوان و یا درکا Derka به معنای دره کوچک). از نگاه وی بیشتر بازیهای بومی مازندران ویژگی هایی دارند که برخی از مهمترین آنها عبارت از اینهاست:

عموماً گروهی هستند؛ دارای قاعده اند؛ کم هزینه و با استفاده از تولیدات دامی و کشاورزی اند؛ در بسیاری موارد کاربرد هوش سنجی نیز دارند؛ پاداش یا کیفر یک بازی معمولاً در آغاز بازی دیگر است؛ همراه با اشعار ریتمیک است؛ باعث شناخت از محیط پیرامون می شود؛ برد و باختش کم هزینه است؛ قابلیت نوآوری در بازی ها وجود دارد؛ و به تقویت جسم کمک می کند.

نویسنده پیشگفتار، در ادامه سخنش پیشنهاد می دهد که برای زنده نگهداشتن بازی های بومی از سه روش زیر استفاده شود: شناسایی و گردآوری بازی ها؛ راه اندازی جشنواره های بازی های محلی به طور مستقل یا در مدارس؛ و بازسازی بازیهای بومی به صورت رایانه ای.

سپس نویسنده کتاب به معرفی 75 بازی بومی مازندرانی پرداخته است. این بازی ها بر اساس حروف الفبا تنظیم شده و همگی با نامهای بومی شان ثبت شده اند (همچون: آغوزکا، اودله دوش سواری کا، بورده بورده کا، پسپلیک کا و...). هر بازی ممکن است در مناطق مختلف استان، به شیوه های گوناگونی اجرا شود؛ بنابراین نویسنده شیوه های گوناگون را به همراه محل اجرای هر شیوه از بازی نیز در زیر نام آن بازی شرح می دهد. برای نمونه نخستین بازی کتاب (آغوزکا) به 9 شیوه اجرا می شود که همه این شیوه ها به همراه تصویر و عکس، شرح داده شده است (صص: 19 تا 38). در توضیح هر بازی، ابتدا نام بازی به گویش بومی (همراه با فونتیک لاتین) آمده و سپس نامهای دیگر بازی آمده است. گاهی در همین ابتدا، به پیشینه بازی نیز اشاره ای می شود (همچون بازی «اودله دوش سواری کا» که بر اساس نظر کهنسالان، «نوعی شکرگزاری از خداوند برای نزول باران در فصل کشت محصول محسوب می شده است» (ص: 39). سپس اصطلاح های مربوط به آن بازی به همراه معانی شان آمده است. برای مواردی همچون وسیله های بازی، زمان بازی، زمین بازی، روش بازی، داور بازی، قاعده بازی و جایزه بازی شرح های جداگانه ای بیان شده است. همچنین اشعار یا اصطلاحاتی که در بازی مورد استفاده قرار می گیرد نیز ذکر شده است. برای نمونه در بازی بپرسکا (Beperseka) شعر زیر خوانده می شود:

«بوین اه ریکا ره، شوکای صحرا ره

بپرسه هوا بورده، ستاره جا بورده

زمین صدا بموا، از دست ریکا بموا»

و سپس بلافاصله معنای فارسی اشعار را آورده:

«پسر ما را ببینید که مثل شوکای صحرا است. به سوی آسمان پرید و جای ستارگان را گرفت. زمین از توان بالای این پسر به فریاد آمده است» (ص: 55).

برای هر بازی، چندین عکس از زوایای مختلف گرفته و چاپ شده تا به فهم خواننده از چگونگی اجرای بازی کمک کند. بیشتر این تصاویر طی سالیان طولانی فعالیت در کسوت خبرنگار و عکاس ورزشی گرفته شده است؛ مگر آنکه در کنار عکس، نام عکاس دیگری آمده باشد که البته این موارد بسیار کم است.

نعمتی در این اثر ارزشمند به معرفی بازی هایی پرداخته که برخی شان دارند به فراموشی سپرده می شوند؛ برخی شان ماهیت و شکل اصلی شان دارد از یاد می رود و برخی شان در دل فعالیتهای اجتماعی دیگر –و نه به عنوان بازی مستقل- در حال مستحیل شدن هستند. این کتاب بی تردید در نوع خود یکتاست.

 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی، نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294