تغییر فناوری آبرسانی و تاثیر آن بر الگوی مصرف آب

زهرا غزنویان

نگاهی به اندیشه لسلی وایت
فناوری، یکی از موضوع های محوری انسان‌شناسی است که در بسیاری از تعاریف فرهنگ نیز توجه ویژه‌ای به آن شده است؛ از آن جمله می‌توان به عنصر "دانش" در تعریف تایلور، عنصر "صناعات" در تعریف ویسلر، "فرآورده‌ها و کردوکارها" در تعریف دیکسون، "فنون علمی" در تعریف هیلر

نگاهی به اندیشه لسلی وایت
فناوری، یکی از موضوع های محوری انسان‌شناسی است که در بسیاری از تعاریف فرهنگ نیز توجه ویژه‌ای به آن شده است؛ از آن جمله می‌توان به عنصر "دانش" در تعریف تایلور، عنصر "صناعات" در تعریف ویسلر، "فرآورده‌ها و کردوکارها" در تعریف دیکسون، "فنون علمی" در تعریف هیلر

نگاهی به اندیشه لسلی وایت
فناوری، یکی از موضوع های محوری انسان‌شناسی است که در بسیاری از تعاریف فرهنگ نیز توجه ویژه‌ای به آن شده است؛ از آن جمله می‌توان به عنصر "دانش" در تعریف تایلور، عنصر "صناعات" در تعریف ویسلر، "فرآورده‌ها و کردوکارها" در تعریف دیکسون، "فنون علمی" در تعریف هیلر، "وسایل و کالاهای مصرفی، مهارت‌ها، کارها و فرآیندهای علمی" در تعریف مالینفسکی، "دانش هماهنگ کردن خود با محیط" در تعریف کلاکن و کلی و... (آشوری، 1380: 71-48) اشاره کرد. این مفهوم، از ابتدا در آثار انسان‌شناسان کلاسیکی چون مورگان حضور داشت. او برای تعیین خط تطوری پیشرفت جوامع، چهار شاخص "اختراعات و اکتشافات، اندیشه و مفهوم حکومت، سازمان خانواده و مفهوم مالکیت" (دی.مور، 1389: 47) را مدنظر قرار می‌داد ولی خود او نیز تاکید داشت که در این بین، فناوری (اختراعات و اکتشافات) معیار اصلی است. فناوری، در اواسط قرن 20 توانست خود را به مفهوم کلیدی تعدادی از نظریات تبدیل کند که از آن جمله می‌توان به محیط‌شناسی فرهنگی اشاره کرد، تعبیری که ابداع آنرا به ژولیان استیوارد نسبت می‌دهند. این نظریه که از آن با نام‌های دیگری چون نوتطورگرایی، انسان‌شناسی محیط‌شناختی، بوم‌شناسی یا اکولوژی فرهنگی نیز یاد می‌شود، ارتباط انسان و محیط و نیز چگونگی انطباق این دو را موضوع مطالعه خود قرار داده است. از جمله صاحب‌نظران آن که تاکید ویژه‌اش بر مبحث فناوری باعث شده به عنوان یک جبرگرای فناوری شناخته شود، انسان‌شناس آمریکایی، لسلی وایت Lesli. A. White)) است. گزاره کلیدی مباحث او آن است که ریشه تغییرات در سطوح مختلف فرهنگ را باید در تغییرات فناوریکی جست، بنابراین، تمامی جنبه‌های دیگر فرهنگ، وابسته به فناوری است." این نظریه گرچه امروز با نقدهای بسیاری درباره ماهیت "تعیین‌کنندگی" فناوری مواجه است ولی این به معنای انکار "تاثیرگذاری" آن نیست. این نوشتار سعی دارد با الهام از مباحث لسلی وایت، این مسئله را طرح کند که تغییرات حاصله در فناوری آبرسانی شهرها، چگونه بر الگوی مصرف این منبع انرژی تاثیرگذار بوده است؟
***
فناوری چیست؟
پیش از آنکه به طور مشخص به موضوع آب و تغییرات فناوریکی چند دهه اخیر آن در جامعه ایران بپردازیم گذری بر تعریف واژه فناوری خواهیم داشت. این واژه از معادل یونانیTechnología می‌آید که خود دارای دو بخش téchnē به معنی دست‌ساخته‎‌ و مهارت و نیز logia به معنی شناخت یا مطالعه است. ویکی‌پدیای انگلیسی به نقل از فرهنگ لغت وبستر، این واژه را چنین تعریف می‌کند: "دانش و کاربرد ابزارها و فنون و مهارت ها/ نظام ها و روش‌های سازماندهی/ محصولات مادی‌ای نظیر پوشاک. " اما در تعابیر جدیدتر و تخصصی‌تر از این مفهوم، ما با عناوینی چون فناوری فکر، فناوری آموزشی، فناوری اطلاعات و... مواجه می‌شویم که حاصل آنها صرفا محصولاتی مادی نیست. بنابراین می‌توان فناوری را چنین تعریف کرد: "دانش و روش استفاده از ابزارها جهت تولید محصولات مادی و خدمات." بنابراین در اینجا هنگامی‌که از فناوری صحبت می‌شود به طور همزمان هر 4 عنصر تعریف بالا یعنی دانش، روش، ابزار و محصول مدنظر است.
لسلی وایت چه می‌گوید؟
در اینجا اشاره‌ای نیز به مهمترین مباحث لسلی وایت در این حوزه خواهیم داشت. از نظر او کارکرد فرهنگ، "امن کردن عرصه زندگی برای نوع بشر" و "ارتباط دادن انسان با محیط زندگی خود و نیز با سایر انسان‌ها" است. (دی.مور، 1389: 326-325) درحقیقت، فرهنگ، مکانیزم بقای انسان است که با کسب و مصرف انواع انرژی همراه است. طبق نظر او "انسان در ابتدایی‌ترین مراحل پیشرفت خود، از بدن خویش به عنوان منبع اصلی انرژی استفاده کرده است اما به زودی منابع دیگر انرژی را کشف کرد و آن را به تصرف خودش درآورد. بنابراین از خاک، آتش، آب و باد برای اهداف خودش استفاده کرد." (سعیدی مدنی، 1386: 222) روش و ابزار کسب و استفاده از این انرژی را وایت، فناوری می‌نامد که مهمترین بخش تقسیم‌بندی سه‌گانه او از فرهنگ است. منظور وایت از خرده‌نظام جامعه‌شناختی، الگوهای رفتار فردی و جمعی است، خرده‌نظام ایدئولوژیک نیز باورها و اندیشه‌ها و صور نمادین فرهنگ را دربرمی‌گیرد. (او بعدها خرده‌نظام عاطفی را نیز به این تقسیم‌بندی سه‌گانه اضافه کرد.) وایت، ارتباط این خرده‌نظام‌ها را با هم، سلسله‌مراتبی می‌بیند به این معنا که ابتدا سطح فناوریکی، بعد جامعه‌شناختی و درنهایت، سطح ایدئولوژیکی قرار دارند و هر سطح، تابع سطوح پیش از خود است. او در قالب مثالی سعی می‌کند نشان دهد که حتی تصورات ما درباره زیبایی زنان را فناوری شکل می‌دهد. او می‌گوید: "در فرهنگ‌هایی که در آنها کنترل بر مواد غذایی ناچیز بوده و درنتیجه، غذا اندک و کمیاب است یک زن چاق غالبا به عنوان یک زن زیبا تلقی می‌شود. در فرهنگ‌هایی که در آنها غذا فراوان است و زنان کم کار می‌کنند احتمالا چاقی به عنوان پدیده‌ای ناخوشایند تلقی می‌گردد." (همان: 229) برهمین‌اساس، وایت، "میزان پیشرفت فرهنگ را در نسبت مستقیم با پیشرفت فناوریک قرار داده و مولفه اصلی سنجش این پیشرفت را نیز مصرف سرانه انرژی" می‌داند. (فکوهی،1381: 220) درنتیجه، فرهنگ، از طریق فناوری، انرژی موجود در محیط را گرفته و مصرف می‎‌کند تا انسان‌ها را با محیطشان سازگار سازد. به محض تغییر این فناوری، بخش‌های دیگر فرهنگ نیز دستخوش تغییراتی می‌شوند.
تغییرات فناوری آبرسانی در ایران
پس از این مباحث مقدماتی، حال به مسئله اصلی مقاله حاضر می‌پردازیم که تغییرات فناوریک در زمینه آبرسانی به شهرهای کشورمان است. پیش از هر چیز باید متذکر شد که مطالب مربوط به فناوری آبرسانی قدیم، عموما برگرفته از مصاحبه‌های نگارنده با اطلاع‌رسانانی از چند شهر شمال غرب کشور (قزوین، تویسرکان، کرج و تهران) است. منظور از نظام آبرسانی قدیم این شهرها نیز شیوه‌های هدایت آب به داخل خانه‌ها پیش از لوله‌کشی آب است، شیوه‌هایی که می‌توان آنها را در چند دسته زیر خلاصه کرد:
-    قنات: در زیر برخی خانه‌های قدیمی، قنات جریان داشته و ساکنان از طریق مسیر تعبیه شده در زیر خانه، برای برداشتن آب به کنار این سفره‌های زیرزمینی می‌رفته‌اند.
-    چاه: در گذشته، در داخل خانه‌ بعضی افراد متمول، چاه‌هایی حفر می‌شده و ساکنان، آب را به وسیله سطل و یا به واسطه تلمبه‌های موسوم به فشاری، به سطح زمین می‌آورده‌اند. غالبا این آب، مورد استفاده صاحب‌خانه و همسایه‌های او قرار می‌گرفته است.
-    نهر: بعضی از خانه‌های نزدیک به نهرها و مجراهای آب جاری، با ایجاد راه‌های فرعی و انحرافی، جریان آب نهر را به داخل خانه‌های خود هدایت می‌کرد‌ه‌اند. گاهی در مسیر این آب، لوله‌های سفالی ویژه‌ای نیز قرار می‌گرفته که آب در داخل آن جریان پیدا کند و گاهی مجرا فاقد این لوله‌ها بوده است.
-    آب‌انبارهای عمومی: بقایای این فضاها هنوز در بسیاری از شهرهای ایران دیده می‌شود. آب‌انبارها، آب باران یا قنات را در مخرنی زیر زمینی جمع می‌کردند و افراد باید برای برداشتن آب باید از چندین پله‌ پایین رفته و با ظرف‌هایی آب را برداشته و به خانه حمل می‌کردند.
-    آب‌انبارهای شخصی: در زیر بعضی خانه‌ها، آب‌انبارهای کوچک شخصی وجود داشته که به صورت نوبتی (مثلا هر روز 15 روز یک‌بار) پر می‌شده است. جریان اصلی آب شهر، به نوبت بین محله‌ها تقسیم شده و ساکنان هر محله در روز نوبت خود، می‌بایست مجرای عبور آب را جارو و با آهگ و مواد ضدعفونی‌کننده، تمیز می‌کردند. نظام تقسیم آب در هر محله نیز، نوعی از نوبت را بین همسایه‌ها داشته است. شیوه کار نیز به این صورت بوده که هرکس در زمان مقرر، راه آب خانه‎‌اش را باز می‌کرده تا مخزن آب‌انبار پر شود و بعد آنرا می‌بسته تا آب، به خانه همسایه‌ها برود.
به گفته برخی اطلاع‌رسان‌ها، در اواخر دوره آبرسانی سنتی که هنوز لوله‌کشی به شهر آنها نرسیده بود آب آشامیدنی به صورت دبه‌ای از گاری‌چی‌های دوره‌گرد خریداری می‌شده است.
"نخستین بار در سال 1301 طرح احداث شبکه‌های لوله کشی آب شرب شهرهای ایران بررسی شد. اولین شهری که لوله‌کشی در آن انجام شد، بیرجند بود که با استفاده از لوله‌های بازمانده از ارتش انگلستان در جنگ جهانی اول، لوله‌کشی آب آن صورت گرفت، اما هنوز شیرهای آب به داخل خانه‌ها نیامده و در فواصلی از مسیر مبنع اصلی شهر کار گذاشته شده بود. تلاش برای تغییر فناوری آبرسانی و تجهیز دانش و مواد اولیه مورد نیاز آن ادامه داشت تا اینکه در سال 1330 طرح اول لوله کشی آب تهران براساس جمعیت 900 هزار نفر اجرایی شد و پس از آن به‌تدریج، شهرهای ایران از آب لوله‌کشی برخوردار شدند." (به نقل از پایگاه اینترنتی آبفای دانشگاه عباسپور)
تاثیرات حاصل از این تغییر فناوری
بنابراین، فناوری آبرسانی در ایران به تدریج از دهه 40 به بعد شروع به تغییر می‌کند و طی 5-4 دهه، به فناوری آبرسانی غالب در سراسر کشور تبدیل می‌شود. حال می‌توانیم دغدغه لسلی وایت را در اینجا مجددا مطرح کنیم: این تغییر فناوریکی، چه تاثیراتی بر سایر حوزه‌های فرهنگ داشته است؟ مهمترین تغییری که در سطح جامعه‌شناختی (طبق تقسیم‌بندی وایت)رخ می‌دهد جایگزینی نهادهای محلی مرتبط با توزیع آب با سازمان‌های ملی متولی آنست که مشارکت مردم در امر آبرسانی را حذف کرده و آنها را تنها به مصرف‌کنندگان صرف این منبع انرژی تبدیل می‌کند. در مقابل، عده‌ای نیز با دریافت مبلغی به عنوان آب‌بهاء از این مصرف‌کنندگان، متخصص و متولی انتقال و توزیع آب می‌شوند و بسیاری از معادلات پیشین به هم می‌ریزد، اما در سطح ایدئولوژیک چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ حذف شدن مردم از فرآیند آبرسانی، باعث تغییر و تنزل جایگاه آب در ذهن آنها می‌شود. آنها دیگر محدودیت‌های محیط را در مورد این منبع انرژی حس نمی‌کنند و متوجه نوسانات آن از سالی به سال دیگر نمی‌شوند. از طرفی، کاهش حجم آب قنات یا خشک شدن چاه و نهر تامین‌کننده آبشان را نمی‌بینند و از طرف دیگر، زحمت رفتن مداوم به آب‌انبار و حمل کردن سطل‌های آب به خانه بر دوششان نیست. همین‌ها باعث می‌شود که آب، جایگاه سابق خود را در نظام ارزشی و ذهنی آنها از دست بدهد، آبی که تا پیش از این، مقدس بود، قطره قطره به دست می‌آمد، جرعه جرعه مصرف می‌شد و در بسیاری از مناسک و مناسبت‌های مهم (مانند سفره هفت‌سین، سفره عقد، بدرقه مسافر، سر مزار و...)، به عنوان نماد روشنی و زندگی حضور داشت. برای آن، معابدی ساخته می‌شد و خیرین بسیاری، ثروت خود را وقف ساخت قنات و آب‌انبار و تامین هزینه‌های آن می‌کردند. ثواب ساختن تجهیزات مرتبط با آب، کمتر از ساخت مسجد نبود، باوری که حتی امروز، در بسیاری از روستاهای جنوب ایران که فاقد آب آشامیدنی لوله‌کشی هستند همچنان پابرجاست. امروز، "مصرف بی‌رویه آب"، یکی از مهمترین مشکلات سازمان‌های متولی است که به شیوه‌های مختلف سعی بر کنترل آن دارند. ساخت فیلم‌های مستند، تیزرهای تبلیغاتی تلویزیونی، پلاکاردهای شهری، مصاحبه‌های مکرر خبری با موضوع هشدار درباره کم شدن مخازن آب شهری و حتی اعمال جریمه‌های نقدی برای مشترکین پرمصرف، هیچ‌کدام را یارای کنترل مصرف آب شهرنشینان نیست چرا که باور به کم بودن و کم شدن واقعی آب وجود ندارد و هیچ نشانه طبیعی‌ای در محیط زندگی روزمره شهرنشینان، دلالت بر این موضوع نمی‌کند و حتی فشار آبِ جاری در لوله‌ها نیز موید همین مطلب است.
***
آنچه تا اینجا وصفش آمد نشان می‌دهد که تغییر فناوری آب، چگونه به تغییر الگوهای رفتاری افراد و نیز ارزش‌ها و باورهایشان در این حوزه منجر شده و این، همان موضوعیست که وایت خاطرنشان می‌سازد؛ اما نکته‌ای که در اینجا برخلاف نظریه وایت به نظر می‌رسد، درخصوص رابطه بین میزان مصرف انرژی و پیشرفت فرهنگی است. او معتقد بود که پیشرفت فناوری، باعث پیشرفت فرهنگ می‌شود. به عبارت دیگر، هرچه میزان مصرف انرژی بالاتر رود، امنیت عرصه زندگی نیز افزایش پیدا می‌کند اما در مثال بالا می‌بینیم که این میزان مصرف بالا، با اصل سازگاری با محیط در تعارض قرار گرفته و امنیت زندگی را به واسطه کم شدن منابع آب به خطر می‌اندازد؛ این، مسئله‌ایست که بدون‌شک نمی‌تواند پیشرفت فرهنگی تعبیر شود.
منابع:
-    آشوری، داریوش، 1380، تعریف‌ها و مفهوم فرهنگ، تهران، نشر آگه.
-    مور، جری. دی، 1389، زندگی و اندیشه بزرگان انسان‌شناسی، ترجمه هاشم آقابیگ‌پور و جعفر احمدی، تهران، نشر جامعه‌شناسان.
-    فکوهی، ناصر، 1381، تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی، تهران، نشر نی.
-    یوسفی‌زاده، محمدعلی، 1382، تاریخ اندیشه‌ها و آراء انسان‌شناسی و مردم‌شناسی، تهران، نشر یسطرون.
-    سعیدی مدنی، محسن، 1386، شکل‌گیری و توسعه نظریه‌های کلاسیک در انسان‌شناسی، یزد، انتشارات دانشگاه یزد.
 www.loghatnaameh.com/dehkhodaworddetail663e585c846c4f1b8b2fdbd1382e3f1c-fa.html
-    http://www.vista.ir/?view=article&id=263868
-    http://en.wikipedia.org/wiki/Technology
-    http://www.abfa87.mihanblog.com/post/176