مشاهدات خانم میر حسن علی از مسلمانان هند

جبار رحماني

معرفی کتابی تاریخی در مورد زندگی شیعیان هند:“مشاهدات خانم میر حسن علی از مسلمانان هند"
Mrs. Meer Hassan Ali (2004) Observation on the Mussulmauns of India, - Edited by: W. Crooke
یکی از منابع مهم اطلاعات تاریخی در مرود زندگی جوامع شرقی، انبوه سفرنامه هایی است غربی ها در باب تجارب و شنیده های خود در شرق نوشته اند. عمده این سفرنامه ها حاصل تجربیات آنها از جامعه اسلامی و شرقی در مدت کوتاه یا بلندی بوده که در این اجتماعات با دلایل مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ... زندگی کرده اند. این سفرنامه ها، هرچند تنها منبع و مهمترین منبع در مورد موضوع خودشان نیستند، اما به دلیل نگاه بیرونی، که از یکسو فارغ از جانبداری ها افراد وابسته و درگیر در شراییط مورد توصف در سفرنامه بوده، از سوی دیگر به خاطر جذابیت های موضوعات زندگی و جامعه شرقی برای انسان غربی، بسیاری از مسائلی که به ندرت می تواند مورد توجه یک فرد بومی قرار بگیرد ، به توصیف درآمده است. روی دیگر این مساله غریبگی نویسنده، ناآشنایی او با عمق سنت ها و زندگی شرقی بوده است و معمولا هم کوتاهی دوره زندگی سفرنامه نویس، نیز بر این تعجیل و شتابزدگی در فهم دیگری افزوده است. از آنجایی که بیشتر مسافران شرق و سایر جوامع غربی، مردان بوده اند، لذا صدا و روایت مردانه بیش از همه در این توصیفات شنیده می شود. مردان غربی به دلیل شرایط جامعه شرقی، بیش از همه محدوده روابط شان با مردان بوده و معمولا از دنیای زنان شرقی اطلاعات خاصی ارائه نکرده اند، مگر در مواردی که سفرنامه نویس، از جمله پولاک در ایران که پزشک بوده و بر حسب شغل خویش اجبار با زنها هم در تماس قرار گرفته است، می توان در سفرنامه اش اطلاعاتی در باب دنیای زن شرقی بدست آورد. در میان انبوهه سنت سفرنامه نویسی هم گاهی زنها هم به همراه مردان سیاسی و اقتصادی غربی به شرق آمده اند و توصیفاتی را از این کشورها و زندگی مردم از چشم زنانه خودشان ارائه کرده اند و بعضا هم به دلیل ارتباطی که با دنیای زنانه داشته اند، اطلاعاتی هم در این زمینه ارائه کرده اند به عنوان نمونه می توان به سفرنامه مادام کارلا سرنا در ایران اشاره کرد. مدت حضور اندک، و شیوه سفری و گذری حضور این زنان در جامعه شرقی نیز سبب می شده آنها نتواند به عمق جامعه زنانه شرقی راهی بیایند. عمده سفرنامه هایی که از دوره صفویه به اینسو به خاورمیانه و هند در چند قرن اخیر شده، توانسته یک منبع اطلاعاتی عمیقی از حیات اجتماعی و فرهنگی و سسیاسی واقصادی این منطقه فراهم کند. یکی از بهترین حالت های سفرنامه نویسی یا خاطره نویسی، در شرایطی است که نویسنده بخشی از عمر خویش را در جامعه مورد توصیف و به عنوان عضوی از آن زیسته باشد. اینگونه سفرنامه ها را می توان بیش از همه در سفرنامه نویسانی دید که با افراد شرقی ازدواج کرده اند. در اینصورت اطلاعات بهتری از عمف قرهنگ شرقی ارائه کرده اند. در این زمینه اگر فرد مورد نظر یک زن غربی بوده باشد که با یک مرد شرقی ازدواج کرده و در این جامعه زیسته باشد، امکان دسترسی به زاویه های پنهان جامعه شرقی بیشتر بوده است و می توان داده های غنی تری بدست آورد. در حوره اسلامی علاوه بر محدودیت اطلاعات از دینای زنان، از اقلیت های مذهبی مسلمان هم اطلاعات محدودتری نسبت به سایر گروه ها هست. سفرنامه های غربی درمورد جامعه شیعی نسبت به  سایر جوامع شرقی، به نسبت اطلاعات کمتری را ارائه کرده اند. هر چند در ایران به دلیل به دلیل غلبه تشیع، در این زمینه به نسبت اطلاعات بیشتری هست، اما در سایر نقاط این موضوع کمتر دیده می شود.
در این میان مشاهدات زنی غربی از زندگی شیعیان هندی در اوایل قرن نوزدهم، جایگاه خاصی داشته دارد. (این کتاب با این مشخصات چاپ شده است:
 Mrs. Meer Hassan Ali (2004) Observation on the Mussulmauns of India, - Edited by: W. Crooke –  
این کتاب که هم بصورت چاپی و هم بصورت کتاب الکترونیکی توسط Gutenberg  در اختیار مخاطبان قرار گرفته است.
این زن که نام و نسب او دقیقا مشخص نیست، به عنوان خانم میر حسن علی شناخته شده است. مجموعه نامه های او در باب زندگی شیعیان هند در منطقه اوده در شمال هندوستان، مجموعه ای غنی و سرشار از اطلاعات با ارزش را فراهم کرده است. سلسله حکومتی اوده، که زاده اختلاف شیعه و سنی و ایرانی و بومی در دربار حکام مغول در دهلی بود، بوسیله سعادت علی خان که اصالتا نیشابوری بوده، و از سرداران بزرگ دربار مغولان هند بوده، تاسیس می شود. و در دوره خودش مهمترین مرکز فرهنگ اسلامی هند بعد از زوال حکومتهای محلی دکن و شعف امپراطوری مغول و مهمتر از دست درازی های انگلیس به ثروت هندوستان بوده است.
خانم میر حسن علی از 1816 تا 1828 در شمال هند و بیشتر در شهر لاکهنو زیسته، او همسر یکی از درباریان حکام اوده بوده است. میر حسن علی که در چند سالی در انگلیس به نمایندگی از طرف شاه نصیرالدین حیدر رفته بود و در آنجا علاوه بر نمایندگی شاه اوده، دستیار جان شکسپیر، هندشناس انگلیسی هم بوده است. او سپس به دلایلی به هندوستان بر می گردد و همسر انگلیسی اش نیز به همراه او به هند می آید. این زن با ورود به هند دوازده سال را در شهرهای مختلف حکام شیعه همراه همسرش زندگی می کند، و در این ایام نامه هایی را به دوستانش در انگلیس می فرستد و در آن ریز امور زندگی مسلمانان را شرح میدهد. این مجموعه غنی از شرح واژه سید و اهمیت اجتماعی آن در جامعه  اسلامی و شیعی شروع می شود و سپس توصیف مفصلی از مناسک عزاداری محرم شیعیان لاکهنو ارائه می‌دهد. حضور دراز مدت او و موقعیت او به عنوان همسر یکی از درباریان، سبب شده که هم تجربه ای وسیع از حیات شیعیان هند داشته باشد، وهم اینکه دسترسی وسیعی به اطلاع رسان های مختلف داشته باشد. آنچه که می تواند این کتاب را جذاب تر کند، شرح دقیق او از زندگی زنانه و مناسبات اجتماعی آنها و حتی مسائل خصوصی زنان اشراف حکام شیعه است. شرحی دقیق از زیورآلات و لباس های زنانه و دلالت های مختلف آنها در مناسبت های مختلف مذهبی و ...، و حتی در جزئی ترین امور مربوط به نحوه تولید این لباس ها، اطلاعات دقیقی در این زمنیه به مخاطب میدهد. او بیشتر آداب و مناسک اسلامی و شیعی را علاوه بر بحث اعتقادی آنها، از نظر اجتماعی شرح داده است. نحوه عملکرد مردم در این مناسک، و سایر وجوه اجتماعی زندگی جمعی مسلمانان را در ارتباط با زندگی مذهبی آنها مانند مباحث حج، نماز، روزه، زکات، جشن های اسلامی ، زندگی زنانه، ریشه های تاریخی تشیع و تسنن، تعدد همسران ( که ظاهرا در نهایت عامل مهمی در بازگشت او به کشورش بوده)، اقتصاد و... هر کدام به طور مفصل در یکی از نامه و گاهی در چند نامه مورد توصیف و تحلیل او قرار گرفته اند. این توصیفات در مجموع اطلاعات بسیار مناسبی را در فهم زندگی جمعی شیعاین و مسلمانان هندی در آن دوره و رابطه عملی دین و زندگی اجتماعی را برای مخاطب ارائه میدهد. به عبارت دیگر این کتاب، ترسیمی است از زندگی اجتماعی شیعیان هند، در تعاملی متقابل میان دین شیعی و فرهنگ اسلامی شمال هند، به همین سبب مخاطب باخواندن این کتاب، علاوه بر اطلاعاتی درمورد اعتقادات شیعی در حوزه های مختلف، اطلاعاتی هم درمورد رابطه این اعتقادات و زندگی روزمره و حتی جریان های تحول و تغییر در این دو موضوع را بدست می آورد. برای مثال در بحث آرایش مردانه او به مساله ریش و سبیل در سنت مذهبی و فرهنگی مسلمانان اشاره می کند و سپس این را نیز بیان می کند که چگونه مردان نسل جدید در آن دروه، در تحولات جامعه و آشنایی با غرب، کم کم مقوله ترکیبی ریش و سبیل را به سبیل تقلیل می دهند، مگر در ایام مناسکی خاصی، مثل حج یا محرم که ریش ها هم بلند می شود .
یکی دیگر نکات مهم این سفرنامه، که برای تحقیقات تاریخی می تواند مفید باشد، استفاده از واژه ها و اصطلاحات محلی در توصیف ها بوده است. هر آنچه را که توصیف کرده، اول نام محلی آن را آورده و سپس آن را توضیح داده است. در میان این اسامی واژه های بسیار زیادی وجود دارد که ریشه فارسی داشته، و طبق روال معمول هند دروه میانه، بیانگر سیطره زبان فارسی به عنوان زبان فرهیخته با حمایت سیاسی و فکری نخبگان بوده است.
نتیجه آنکه این گزارش های دقیق خانم میر انیس، منبع مهمی برای شناخت فرهنگ اسلامی و شیعی در هند، و بویژه دنیای زنانه بوده است که با توجه به زمان زیاد اقامت درهند و دسترسی او به منابع و اطلاع رسان های موثق، گزارش او را داری ارزش تاریخی خاصی کرده است. در حوزه تحولات مناسک عزادری  و سیر تاریخی آن از ایران به هند، بویژه در ناحیه اوده و حکام آنجا که اصالتا نیشابوری بوده اند، نیز می توان بر مبنای توصیف های این کتاب داده های با ارزشی را بدست آورد.


[e-mail]