كتيبه‌‌هاي سنگي مسجد جامع آمل مربوط به فرمان سلطان حسین صفوي

مهدی کردی

چكيده: كتيبه‌های به­ دست آمده نقش مهمي در شناخت دوره‌هاي فرهنگي و تاريخي دارند. بنابراین تغییر و تحول فرهنگی و اجتماعی در هر دوره را می‌توان با بررسی دقیق این کتیبه‌ها بهتر شناخت. اين مقاله با بررسي كتيبه‌های سنگي مسجد جامع آمل اهميت و نقش كاربردي این كتيبه‌ها را در شناخت رویدادهای فرهنگی و اجتماعی اين دوره مشخص مي‌نمايد اين دو كتيبه كه به زبان فارسي و به خط نستعليق نوشته شده‌اند يك دستور سلطنتي مربوط به شاه سلطان حسين صفوي است كه درباره شرایط فرهنگی و اجتماعي همان دوره صادر شده است. بررسي نوشته‌ها و مفهوم برخی از کلمه‌های به­ کار رفته در این دستور، اطلاعات مهمي را درباره شرایط فرهنگی و سیاسی به همراه رويدادها و رفتارهاي اجتماعي مردم دوره صفوی را در مازندران نشان مي‌دهد.

واژگان كليدي: كتيبه سنگي، فرمان، صفويه، مسجد جامع، آمل

 

مقدمه

به نوشته‌های روی سنگ، آجر، کاشی، چوب، اندودگچ و آهک کتیبه می‌گویند که در مکان‌های خاصی و مهمی مانند سردر بناها برای معرفی و آگاهی دادن به بیننده نصب می‌شوند. بعد از پیدایش خط ما شاهد کتیبه‌هایی هستیم که به دستور پادشاهان و فرمانروایان برای ثبت رویدادهای مهم در مکان­های خاصی مانند کتیبه بیستون،گنجنامه همدان و ... نوشته شده است. امروزه نقش اين كتيبه‌ها را مي‌توان همانند سندي مهم براي كشف فرهنگ، زبان، ادبيات و تاريخ هر دوره دانست كه به‌صورت شناسنامه‌اي علاوه­ بر ثبت رويدادها، اطلاعات مهمی از فضای فرهنگي و تاريخي یک دوره را به‌خوبی تصویرسازی و بیان مي‌كنند. بنابراين بررسي مفهومی هر يك از اين كتيبه‌ها براي شناخت رويدادها و شرایط فرهنگی و اجتماعی يك دوره بسيار مهم و با ارزش است و اطلاعات مهمي از دوره خود را مشخص مي‌سازند. يكي از اين کتیبه‌ها مربوط به فرمان­ شاه سلطان حسين صفوي است كه روي سنگ نوشته شده و در مسجد جامع شهر آمل از شهرستان‌هاي مركزي استان مازندران نصب شده است. متن اين كتيبه‌ها توسط رابينو سياح انگليسي در سال 1330 بازخواني شده است. اما بررسی دقیقی درباره علت صدور اين فرمان به همراه شناخت مفهوم و اطلاعات موجود در كتيبه‌ها درباره شرايط فرهنگي اجتماعي همان دوره مورد بررسي قرار نگرفته است. بنابراين با بررسي وضعيت كتيبه به همراه بازخواني دقيق و معني واژه‌هاي كليدي به ­كار رفته در آن مي‌توان علاوه بر مفهوم كلي و علت صدور دستور، اطلاعات مهمی درباره فضاي فرهنگي و اجتماعي آن دوره به دست آورد.

بررسي وضعيت كتيبه‌ها در مسجد جامع شهر آمل

مسجد جامع در كاردگر محله يا در بافت قديم بازار شهر آمل قرار دارد. نقشه امروزي مسجد جامع مربع مستطيل است. اين بنا كه از دو طبقه تشكيل شده دارای چهار فضاي اصلي در اطراف حياط مركزي يا صحن اصلي است. فضاهاي اصلي آن شامل ورودي‌، راهرو، حیاط مرکزی، شبستان و اتاق‌ها مي‌شود و مناره آن در كنار سر در ورودي در قسمت شمالي قرار دارد. تاريخچه ساخت مسجد به دليل تخريب آن در اثر زلزله و آتش‌سوزي به‌صورت دقيق مشخص نبوده و تاريخ‌هاي متعددي براي ساخت اين بنا وجود دارد. برخي تاريخ ساخت اين مسجد را به دوره‌هاي اوليه اسلام نسبت داده‌اند. رابينو در سال 1330 قمري دربارة مسجد جامع آمل چنين نوشته است: «بناي مسجد جامع بسيار قديمي است و از سبزميدان فاصلة زيادي ندارد. قسمت غربي مسجد بر اثر زلزله خراب شده بود. در سال 1225هـ .ق آقاعلي اشرف مشائي آن قسمت را تعمير كرد. متصل به مسجد، مدرسه‌اي است كه در مدخل آن دو فرمان از شاه سلطان حسين صفوي بر سنگ مرمر حك شده است». همچنين ستوده درباره وضعيت كتيبه‌ها در مسجد مي‌نويسد: رابينو ظاهرا خود مسجد را نديده يا در نقل اطلاعات درباره اين مسجد اشتباهي كرده است. زيرا مساجد جامع معمولا بناهايي جداگانه هستند و هيچگاه به مدرسه متصل نبوده‌اند. دو فرمان شاه سلطان حسين چنانكه بعدا خواهيم ديد يك فرمان است و تا امروز هم بر ديوار مقابل در ورودي اصلي مسجد نصب است (ستوده. 1366: 251). بررسي موقعيت قرارگيري و وضعيت كتيبه‌ها نشان مي‌دهد. كتيبه‌ها بعد از ورودي شمالي مسجد جامع قرار دارند و  ابعاد هر يك از كتيبه‌ها  72 * 62* 14 سانتي‌متر مربع است. همچنین نوشته روي كتيبه‌ها به‌صورت برجسته با خط نستعليق و به زبان فارسي است و در بخش‌هايي از نوشته‌ها، آيه‌هاي قرآني استفاده شده است. در هر يك از كتيبه‌ها علاوه بر شكستگي، قسمت‌هایي از كتيبه‌ها وجود ندارد. اين شكستگي‌ها و كمبود بخشي از كتيبه­‌ها در اثر جابجايي كتيبه‌­ها به­ دليل بازسازي و تعمير مسجد در دوره­‌های قبل ايجاد شده است.

 

بازخواني نوشته‌­هاي روي كتيبه‌­ها:

     نوشته­ روي كتيبه‌­ها قبل از بازخواني با استفاده از روش­‌هاي شيميايي و مكانيكي پاكسازي شد و قسمت­‌هاي كمبود اثر بر اساس متن بازخواني شده در كتاب از آستارا تا استراباد با گچ بتا بازسازي و با رنگ اكريليك موزون‌سازي انجام شد. سپس متن كتيبه‌­ها به‌­صورت دقيق مورد بازبيني قرار گرفت و با متن بازخواني شده قبلي مقايسه شد كه در اين مقايسه انجام شده برخي از كلمه­‌ها اصلاح شدند و برخي كلمه‌­هاي از قلم افتاده به متن باز خواني شده اضافه شدند.

 

هو

حكم جهانمطاع شد آنكه وزير و داروغگان مازندران بهشت نشان بشفقت بلا نهايت شاهانه مفتخر و مباهي بوده بدانند كه چون از هنگامي كه مهره انجم بر تخته زرنگار فلك آبگون سيماب نمون بدست قضا چيده و كعبتين عاج نيرين _جهة تحصيل نقد سعادت كونين به نقش شش _جهة گرديده گنجور گنجينه وجود بموداي حقانيت اقتضاي قل اللهم مالك الملك توتي الملك من تشاء و تنزع الملك ممن تشاء و تعز من و تذل من تشاء بيدك الخير انك علي كل شيءقدير  درهم و دينار تمام عيار دولت و اعتبار و زرده دهي پادشاهي و فرماندهي عرصه روزگار را _جهة دودمان خلافت و امامت و خاندان نبوت و ولايت در مخزن هستي در كمال تردستي محفوظ و مضبوط داشته جهت سپاس اين عارفه بيقياس و اداء شكر اين عطيه محكم اساس در اين عهد سعادت مهد كه عذراي دولت روز افزون در آغوش و ليلاي سلطنت ابد مقرون دوش بدوش و اولين سال جلوس ميمنت مانوس و اوان شكفتگي گلشن امال عامه نفوس است همت صافي طويت معدلت گستر و ضمير منير مهر اضاءت شريعت پرور بحكم آيه وافي هدايه الذين مكناهم في الارض اقاموا الصلو_ة و اتوا الزكو_ة و امروا بالمعروف و نهوا عن المنكر باجراي اوامر و نواهي خالق كل و خاتم اانبياء و رسل بفحواي صدق انتماي اطيعو االله و اطيعوا الرسول لعلكم تفلحون معطوف و مصروف داشته امر عالم مطيع شرف نفاذ يافت كه مضمون بلاغت مشحون قل انما حرم ربي الفواحش ما ظهر منها و ما بطن پردگيان و پرده­‌گشاد پرده­‌نشين و شاهدان چهره‌نما خلوت‌گزين بوده بانامل عصيان نقاب بيشرمي از رخسار عفت باز ننموده دامن زن آتش غضب دادار بي­نياز نگردند و ساكنان خطه ايمان و مقيمان دار السعاد_ة ايقان بمضمون حقيقت نمون يا ايها الذين امنوا انما الخمر و الميسر و الانصاب و الازلام رجس من عمل الشيطان فاجتنبوه لعلكم تفلحون دست (1) بآلت قمار دراز نكرده قبل از آنكه شطرنجي روزگار ايشان را در روز مما_ة ما_ة نمايد و فيل­بند حيرت و هيمان هنگامه عرصات ساخته معلوم شود كه آنچه برده در باخته ­اند سالك طريق اجتناب بوده بهيچوجه پيرامون آن عمل شنيع نگردند و كل وجوه بيت اللطف و قمارخانه و چرس­فروشي و بوزه­فروشي ممالك محروسه را كه هر ساله مبلغهاي خطير ميشد بتخفيف و تصدق فرق فرقدساي اشرف مقرر فرموديم و در ابواب صدور عظام و علماء اعلام و فقهاء اسلام وثيقه انيقه عليحده موكد بلعن ابدي و طعن سرمدي موشح و مزين بخط گوهر نثار هميون است به سلك تحرير كشيده­اند ميبايد كه آنوزارت پناه و داروغگان مزبور بعد از شرف اطلاع بر مضمون رقم مطاع لازال نافذا في الاقطاع و الارباع مقرر دارند كه در كل محال متعلقه بخود ساكنين و متوطنين بقانون از هر شريعت غراء و طريق اطهر ملت بيضاء ناهج منهج صلاح و سداد بوده مرتكب امور مذكوره نگردند و بدكاران را در حضور اهالي شرع شريف و كلانتران و ريش سفيدان محلات توبه داده مرتكبين امور مزبوره را تنبيه و تاديب و التزام بازيافت و هرگاه اشتغال باين افعال ذميمه نمايند بر نهج شرع مطاع حد جاري و مورد مواخذه و بازخواست سازند و چنانچه احدي به اعمال شنيعه ديگري مطلع گشته اعلام ننمايد آن شخص را بنوعي تنبيه نمايند كه باعث عبرت ديگران گردد آن وزارت پناه و داروغگان مزبوره بعلت وجوهات مزبوره چيزي دريافت ننموده نگذارند كه آفريده _{بدانجهة} ديناري طمع و توقع نمايد و خلاف كننده از مردودان درگاه الهي و محرومان شفاعت حضرت رسالت پناهي و مستحقان لعنت و نفرين ائمه دين صلوات الله عليهم اجمعين و ملائكه آسمان و زمين باشند و اهالي و اوباش را نيز از كبوترپراني و كرك­دواني و نگاه داشتن گاو و قوچ و ساير حيوانات جهت جنگ و پرخاش كه باعث خصومت و عناد و موجب انواع شورش و فساد است ممنوع ساخته سد آن ابواب را از لوازم شمرند و دقيقه در استحكام احكام مطاعه و اشاعت و اجراي اوامر شريفه فرو گذاشت ننمايند و از جوانب برين جمله روند و رقم قضاشيم معدلت مضمون را بر عموم خلايق خوانده بر سنگ نقش و در مساجد جامعه نصب نمايند و درين ابواب قدغن دانسته هر ساله حكم مجدد طلب ندارند و در عهده شناسند في شهر شوال سنه 1106 محمد ابراهيم الهمداني     

بررسي مفهوم كتيبه

 بازخواني متن كتيبه­‌ها نشان مي­دهد كه در اين نوشته‌­ها علاوه­ بر كلمه­‌هاي فارسي قديمي از آيه­‌هاي قرآني استفاده شده است. بنابراين با استفاده از لغت‌­نامه دهخدا و  قرآن كريم معني اين كلمه­ها  و آيه­‌ها بررسي شدند. و بر اساس با جمع‌بندي معني اين كلمه‌­ها و آيه‌­ها مفهوم كتيبه­‌ها به ­صورت ساده‌­تري بيان­گرديد (معنی برخی از این کلمه‌­ها در پی نوشت آمده است (2).

 اين دستور بعد از نام خدا با اين جمله شروع مي­‌شود دستوري كه جهان مطيع و فرمانبردار آن است تا زمانيكه وزير و داروغه­‌هاي مازندران همانند بهشت مورد لطف و توجه بي نهايت يا فراوان شاه هستند و به آنها يادآور مي­شود كه به سلطنت رسيدن شاه و ادامه حكومت و حفظ فرمانروايي اين سلسه را كه ادامه دهنده راه رسول و امامان هستند با توجه به آيه 26 سوره آل عمران (بگو ای پیامبر، خدایا، ای پادشاه ملک هستی، تو هر که را خواهی فرمانروائي (سلطنت) بخشی و از هر که خواهی بگیری و به هر که خواهی عزت بخشی و هر که را خواهی خوار گردانی و هر خیر و نیکی بدست توست همانا تو بر هر كاري توانايي). قضا و قدر الهي و خواست و لطف پروردگار است براي سپاس اين لطف فراوان و اداي احترام در اين دوره سعادت كه پاكي دولت بيشتر و دوران سلطنت تا ابد پايدار باشد و اولين سال سلطنت شاه كه با خوشبختي و شروع برآورده شدن آرزوها و نيازهاي مردم همراه است همه تلاش و توان خود را با توجه به آيه 40 سوره حج (همان كساني كه چون در زمين به آنها توانايي دهيم، نماز بپا مي‌­دارند و زکات می‌­دهند و به كارهاي پسنديده امر و از كارهاي ناپسند باز مي‌­دارند پس فرجام همه كارها از آن خداست) و آيه 59 سوره نساء ( شما اطاعت کنید از خدا و رسول او باشد که رستگار شوید). براي اجراي دستورهای پروردگار هستي و آخرين پيامبر و امامانش مورد توجه قرار داده و به كار ببرند. با اشاره به معني آيه 33 سوره اعراف ( بگو پروردگار من همه كارهاي زشت و آشكار و پنهان را حرام كرده است) دستور مي‌­دهد كه زنان و زيبارويان بايد حجاب و پاكدامني را رعايت نموده و با (سر انگشتان) نافرماني حجاب را از چهره بر ندارند تا سبب خشم و غضب خداوند نگردند. همچنين به ساكنين و مردم با ايمان مازندران با توجه به مفهوم آيه 90 سوره مائده (ای كساني كه ایمان آورده‌­ايد شراب، قمار و بت پرستی که در دوره جاهلیت رسمی بود همه اینها پلید و از عمل شیطانند، پس از آنها دوری کنید تا رستگار شوید) يادآوري مي­‌كند كه دست به قمار نزده پيش از آنكه به دست روزگار زمان مرگشان فرا رسد در روز قيامت معلوم خواهد شد كه هر چه را كه از اين كارها به ­دست آورده‌­اند از دست خواهند داد و روش درست دوري از اين كار بوده و هرگز دنبال اين كار ناپسند نباشند. و همه درآمد خانه‌­هاي فساد، قمارخانه‌­ها، موادمخدر فروشي‌­ها و مشروب فروشي‌­ها در منطقه­‌هاي تحت فرمان كه هر ساله مبلغ زيادي مي‌­شد به دستور شاه تخفيف داده و دريافت ننمايند. و در اين موارد دستور بزرگان و عالمان و فقه­‌هاي اسلام كه تاكيد بر زشتي ابدي و سرزنش بسياراست به نوشته شاه نوشته شده است و بايد وزير و داروغه‌ها بعد از آگاهي از مفهوم نوشته در همه جا آن­را اجرا نمايند و ساكنان همه محله­‌ها از هر دين و نژادي آگاهانه یا ناآگاهانه اين كارهاي ناپسند را انجام ندهند. و بدكاران در حضور اهالي دين، بزرگان و حاكمان هر محله توبه داده شوند و اگر دوباره به اين كارهاي ناپسند روي آورند آنها را بر اساس احكام دين حد و مجازات نمايند. و اگر شخصي از اين رفتارهاي ناپسند آگاهي داشته و اطلاع ندهد او را بايد به نوعي تنبيه نمايند كه باعث عبرت ديگران گردد. همچنين وزير و داروغه‌­ها از از درآمد اين مكان‌­ها چيزي دريافت نكنند و نگذارند هيچ كسي براي اين كارها (اطلاع‌رساني) توقع دريافت مبلغي نمايد و خلاف كننده اين دستور از مردودان درگاه الهي و محروم از شفاعت حضرت رسول و مستحق لعنت و نفرين امامان دين و فرشته­‌هاي آسمان و زمين مي­باشد. همچنين اهالي و اوباش را از كبوترپراني و گرگ‌­دواني و جنگ بين گاو، قوچ و ساير حيوانات براي سرگرمي كه سبب درگيري و دعوا مي‌­شد ممنوع مي‌­سازد. در پايان ابلاغ و اجراي اين دستورات توسط وزيران و حاكمان براي مردم لازم شمرده و نبايد لحظه‌­اي در اجرا و اطلاع اين دستور كوتاهي يا كم­‌كاري نمايند و بايد به همه محله‌ها رفته و اين دستور را براي مردم بخوانند. سپس روي سنگ نوشته و در مساجد جامع هر شهر نصب نمايند و درباره اين موارد دستور جديدي هر ساله درخواست ننمايند و اجراي اين دستور را وظيفه خود بدانند. در انتهاي دستور تاريخ ماه شوال سال 1106 قمري و نام محمد ابراهيم الهمداني نوشته شده است كه نشانگر تاریخ صدور اين دستور و نام هنرمند سنگ نويس است.

نتيجه‌­گيري

بررسي وضعيت كتيبه­‌ها نشان مي دهد كه نوشته‌­هاي روي كتيبه هاي سنگي مسجد جامع آمل به زبان فارسي و با خط نستعليق نوشته شده است. بررسي مفهوم نوشته­‌هاي كتيبه نشان مي‌­دهد اين يك دستور اخلاقي اجتماعي است كه به دستور شاه سلطان حسين آخرين پادشاه صفوي در اولين سال به سلطنت رسيدنش با استناد به آيه­‌هاي قرآني از چند سوره براي امر به معروف و نهي از منكر مردم مازندران به وزيران و حاكمان منطقه هاي تحت فرمان صادر شده است. یکی از این منطقه‌­ها مازندران است که به دلیل دارا بودن شرایط آب و هوایی و اقتصادی اهمیت بالایی برای شاهان صفوی داشته است. به­ همین منظور در این دستور همانند بهشت توصیف شده است. اين دستور زنان را به حجاب و عفت دعوت كرده و مردان را از قمار و شرط­ بندي، فروش مواد مخدر و مشروب و رفتن به مکانهای فساد و فحشا منع مي­‌كند. «منظور از مراكز فساد و فحشا، اماكني غير اخلاقي‌اند كه بر اساس تواريخ عصر صفوي در اكثر شهرهاي ايران وجود داشت (افشاري نادر و لاكهارت، 1377: 109). اين اماكن در فرمانها به بيت الطف و قوالخانه معرفي شده‌­اند. در اين فرمان وجود چنين اماكني نكوهش شده و دريافت ماليات از اين شغل­‌ها جلوگيري شده است. شاردن نيز اشاره مي­‌كند در دوره صفويه مقامي با عنوان مشعلدارباشي ناظر و حامي اماكن فساد و نوازندگان و شعبده بازان بوده و ماليات از آنان دريافت مي­‌نمود (شاردن، 1345: 259). اين جمله نشان مي‌­دهد كه در دوره صفويه خانه‌­هاي فحشا و مشروب فروشي و مواد مخدر فروشي وجود داشته است در واقع اين دستور نشانگر اهميت حجاب و پاكدامني براي زنان و ناپسند بودن قمار، مشروب، مواد مخدر و شرط­‌بندي در دوره صفويه است. همچنين برخي سرگرمي­‌ها و بازي‌­ها مانند كبوترپراني و گرگ‌دوانی (3) و جنگ بين دو حيوان ماند گاو و قوچ به ­دليل شرط­ بندي و بر هم زدن نظم و آرامش ممنوع شده بود. «چون این بازي­‌ها براي مردم ايجاد مزاحمت مي­‌كردند گاهي از طرف فرمانروايان دستور جلوگيري از آنان داده مي‌­شد (راوندي، 1368: 43-44). كفتربازي با وجود ممنوعيت رسمي يكي از تفريحات و مشغوليات مردم در دهات و حتي شهرها به شمار مي‌­رود (شاردن، 1350 :123). اين گونه سرگرمي‌­ها به اراذل و اوباش نسبت داده شده است اما بيشتر مردم و حتي ماموران دولتي تماشاي آنها را دوست داشتند. همچنين اين دستور براي همه مردم با هر دين و مليتي صادر شده و همه مي‌­بايست به اين دستور عمل نمايند. با توجه به یکپارچه شدن حکومت و رسمی شدن مذهب شیعه در دوره صفویه، اداره کشوری وسیع و تازه استقلال یافته با قانونمندی امکانپذیر بود. به­ همین منظور پادشاهان صفوی از قدرت سیاسی و مذهبی برای حفظ حکومت استفاده می­‌نمودند بنابراین هر فرمانی از آنها با استناد به قرآن و پیامبر و امامان و علمای دین مذهب شیعه صادر می‌­شد و به ­عنوان یک قانون برای همه لازم الاجرا بود. بنابراین روی سنگ نوشته شده و در مکان­‌های مهمی مانند مسجد جامع هر شهر دستور نصب آنها داده می‌­شد تا در دید همه مردم باشد. نصب این کتیبه‌­ها در مسجد جامع هر شهر، اهميت مسجد جامع را به­ عنوان يك مكان فرهنگي اجتماعي براي اطلاع‌­رسانی و آگاهي مردم نشان مي‌­دهد.

 

برای دیدن تصاویر کتیبه‌ها، فایل پیوست را ببینید.

مهدی کردی کارشناس ارشد مرمت آثار و اشیای فرهنگی و تاریخی از دانشگاه هنر اصفهان است [e-mail]

 

پی‌نوشت

1- آخر نوشته روي سنگ اول

2- معني لغت­هاي به­كار رفته در كتيبه­ها              

نهج : راه راست و آشكار

منهج : راه روشن و آشكار

كونين : هستي يا عالم وجود

وثيقه : محكم و استوار يا آنچه به آن اعتماد شود

ابواب : جمع درها

مطاع : اطاعت شده يا فرمانبرده شده ، كسي كه مردم از او فرمانبرداري و اطاعت كنند.

سداد : راست و درست بودن، راستي و درستي در كردار و گفتار

اشاعت : فاش كردن يا پخش كردن خبر

ذميمه : زشت و ناپسند

قضاء : حكم كردن، ادا كردن

غراء:  نيكو، زيبا، سفيد روشن از هر چيز

اقتضاء : خواهش، درخواست، گرفتن بدهي

انيقه : زيبا و پسنديده، خوش آيند، شگفت آور

ايقان : يقين كردن،باور كردن

انجم : ستارگان

پرده نشين : زن روپوشيده، زني كه در خانه نشيند، شخص خلوت نشين

پردگيان : زن رو پوشيده

معدلت : عدل و داد كردن، دادگري

طويت : نيت، انديشه، راز و باطن شخص

محروسه : حراست شده، حفظ شده

فرقد : ستاره¬اي است در صور فلكي دب اصغر و نزديك آن ستاره ديگري است هر دو را فرقدان مي­گويند. در فارسي دو برادران هم گفته­اند

عرصات : جمع عرصه، كنايه از روز قيامت و صحراي محشر را گويند

عرصه : ساحت خانه، فضاي جلوي خانه

ممات : زمان مرگ

فحوا : معني، مضمون يا مفهوم سخن

اضاءت : روشن شدن يا روشن كردن

بانامل یا ب + انامل: با + سر انگشتان

صلاح: نيك شدن يا نيكوكار شدن، سازش كردن، آشتي كردن

چرس : نوعی مواد مخدر که از گیاه شاهدانه می¬گیرند و به¬وسیله چپق مصرف می­کنند

بوزه : به فتح ز نوعی مشروب که از برنج ، جو یا ارزن می¬گیرند

شاهدان : جمع شاهد، در فارسي به معني معشوق يا محبوب و زن يا مرد خوبرو را نيز مي­گويند

عفت : پاكدامني

موشح : زيور داده شده يا تزئين شده

اقطاع : قسمتي از چيزي را بريدن يا به كسي دادن، بخشيدن مال يا قطعه زميني از جانب سلطان يا خليفه به كسي كه از درآمد آن زندگي كند

الارباع : جمع ربع يا چهار

هنگامه : به معني وقت و زمان

هيمان : عاشق گرديدن، شيفته و شرگشته، شوريدگي،  دوست داشتن زن را

هميون : همايون، خجسته، مبارك

انتما: ضمير مخاطب يعني شما دو تا، به كسي نسبت يافتن، منسوب شدن، وابستگي

 

3 - درباره  گرگدوانی پیتر دلاواله گزارش داده است در میدان شاه، انبوهی از خلایق حلقه می زدند و سپس فراشان گرگ بزرگی را که به زنجیر بسته شده بود میآوردند و بین مردم رها می کردند، نقش جمعیت در این بازی این بود که چون گرگ را می دیدند غوغایی به راه می انداختند تا گرگ خشمگین شود و به سوی آنها هجوم برد سپس جا خالی می کردند و این بازی از نو تکرار می شد( طاهری،162)

 

کتاب نامه

افشار نادری، غلامرضا؛ لاکهارت، لارنس؛ 1377؛ نادرشاه آخرین کشورگشای آسیا؛ تهران؛ دستان

بیدگلی، محبوبه سادات؛ 1387؛ معضلات اجتماعی و اقتصادی شهرهای ایران عصر صفوی با استناد به فرمانهای حکومتی منقور بر سنگ( اصفهان، یزد، کاشان)؛ فرهنگ

 دهخدا، علی اکبر؛ 1377؛ لغت­نامه ؛ زیر نظر محمد معین  و سید جعفر شهیدی ؛ تهران، چاپ دانشگاه تهران

راوندی، مرتضی؛ 1364؛ تاریخ اجتماعی ایران( حیات اقتصادی مردم ایران از آغاز تا ظهور اسلام)؛ جلد پنجم؛ ناشر مولف

ستوده, منوچهر؛(1366)؛ از آستارا تا استرآباد؛ تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی

شاردن، ژان؛ 1345؛ سیاحت نامه؛ ج. هشتم؛ ترجمه :محمد عباسی؛ موسسه چاپ و انتشارات امیرکبیر

طاهری، ابوالقاسم؛ تاریخ سیاسی اجتماعی ایران از مرگ تیمور تا مرگ شاه عباس؛ تهران، انتشارات علمی و فرهنگی

پیوست	اندازه
31095-63.pdf	325.26 KB