مصر باستان(1)

دیوید پیتر سیلورمن ترجمه زهره دودانگه

تصویر: نقشه تاریخی رود نیل توسط پیری رئیس (1)
1- معرفی
مصر باستان (Ancient Egypt) تمدنی بود که در کناره رود نیل در شمال شرقی افریقا برای بیش از 3000 سال- یعنی از سال 3300 پ.م تا 30 پ.م- رونق داشت. این تمدن طولانی ترین تمدن دنیای باستان بود. از نظر جغرافیایی، اصطلاح مصر باستان به محدوده ای در دره و دلتای رود نیل اشاره دارد که مصریان باستان در آن می زیستند. از نظر فرهنگی این اصطلاح به رسم و آیین مصری ها در صحبت کردن، نیایش، فهم طبیعت جهان مادی، سازماندهی دولت، گذران زندگی و سرگرم کردن خویشتن (تفریح) اطلاق می شود؛ که این امور با مردم دیگری که مصری نبودند نیز ارتباط دارد.
رود نیل، که کانون تمدن مصر باستان بود، از زمین های مرتفع بخش شرقی افریقا سرچشمه می گیرد و به سوی شمال - در سراسر طول آنچه امروز سودان و مصر نامیده می شود- جریان دارد. در شمال شرقی شهر قاهره امروزی، رود نیل به شکل یک دلتای وسیع منشعب می شود که از طریق آن به دریای مدیترانه می ریزد. به دلیل باران های فصلی در جنوب دورتر افریقا، رود نیل هر ساله از بستر خود سرریز می شد. وقتی سیلاب ها فروکش می کرد، خاک سیاه حاصلخیزی دشت را فرا می گرفت. این پدیده طبیعی و آثار آن بر محیط زیست، مصری های باستان را قادر می ساخت تا اقتصادی موفق را بر پایه کشاورزی توسعه دهند.
سایر عوامل طبیعی به هم پیوستند تا موجبات  ترقی تمدنی بزرگ در منطقه نیل را فراهم آورند. خورشید در آسمان تقریبا بی ابر مصر همیشه می تابید و به طور مداوم نور و گرما فراهم می کرد. نیل به عنوان یک شاهراه آبی برای مردم ، منبعی پایدار از آب حیات بخش و حافظ تمام گیاهان و حیوانات مورد استفاده قرار می گرفت. به علاوه موانع طبیعی ]از سرزمین[ در مقابل سایر مردمان حفاظت خوبی به عمل می آورد. صحرا رو به سوی غرب، دریا رو به سوی شمال و شرق، و تندآب ها یا آبشارهای نیل رو به سوی جنوب از حملات مکرر دشمنان جلوگیری می نمود.
در این شرایط جامعه ای پیچیده و خلاق پا به عرصه وجود نهاد. این تنها جامعه ای بود که در این ناحیه برای هزاران سال دوام آورد. هریک از رقیبان آن به قدرت می رسیدند، اما به یکباره اهمیت خود را از دست می دادند. در این سرزمین بود که دو نمونه از عجایب هفتگانه جهان پدید آمد: اهرام در جیزه و برح فانوس دریایی در اسکندریه (the lighthouse at Alexandria). مصری های باستان مقادیر زیادی از مدارک نوشتاری از جمله رساله های اخلاقی، متون آموزشی، طومارهای مذهبی و سحر آمیز، شعر عاشقانه خاطره انگیز، داستان های حماسی و روایات هرزه پدید آوردند. مصریان دارای درک عمیقی از ریاضیات و اصول معماری بودند که آن ها را قادر میکرد، پیش از سال 2500 پ.م، بناهای سنگی عظیمی را به جهان عرضه کنند. تصاویر ماندگار آن ها- که حجاری ، نقاشی و طراحی شده بود- امروز نیز بازدید کنندگان را به سوی خود جذب می کند.
مصریان باستان از پاپیروس- که در کناره رود نیل می رویید- ورقه های صافی تهیه میکردند و بر روی این ورقه های شبیه به کاغذ متون خود را می نوشتند. اولین خط آن ها، که امروز با عنوان هیروگلیف (hieroglyphs) (2) شناخته می شود، به صورت نوعی نوشتار تصویری آغاز شد که در آن نمادها به شکل تصاویرِ قابل تشخیص بودند. آن ها مفاهیم پایه ای  بسیاری را در علم حساب و هندسه و نیز مطالعات پزشکی و دندان پزشکی پدید آوردند؛ و نیز تقویمی را بر اساس مشاهدات خود از خورشید و ستارگان اختراع کردند.
با وجود اینکه مصریان باستان خدایان بسیاری را می پرستیدند، این سرزمین اغلب به عنوان خاستگاه اولین فرد یکتاپرست ثبت شده نیز شناخته می شود، پادشاهی که خود را آخناتون (Akhenaton) می نامید. همچنین مصر یکی از اولین مذاهبی را که دارای مفهوم زندگی پس از مرگ بود، توسعه داد. هیچ فرهنگی پیش و پس از آن زمان تا این اندازه به آمادگی برای آنچه پس از مرگ اتفاق می افتد، توجه نشان نداده است. هم اعضای خاندان سلطنتی و هم اشخاص مقبره هایی را می ساختند، تزیین می کردند و مجهز می نمودند، مقبره هایی که مصریان گمان می کردند که وجود ابدی آن ها را نمایندگی می کند.
از نظر سیاسی مصر یک قدرت عمده در دنیای باستان بود. پادشاهان، این سرزمین را توسط یک مدیریت بوروکراتیک دقیق رهبری می کردند. در دوره های زمانی مشخص، نفوذ مصر باستان حتی به سوی جنوب و غرب دور در افریقا و نیز به سوی شرق در آسیا گسترش می یافت.
اهرام عظیم، خط هیروگلیف، اتاق های تدفین زیر زمینی که به دقت تزیین شده اند، مجموعه معابد پراکنده و مجسمه هایی که اشکال انسانی و حیوانی را ترکیب می کنند، تنها نمونه های اندکی از بقایای بسیاری است که از مصر باستان به جای مانده است. این آثار به جای مانده از یک جهانِ مرده، در طول قرن های پس از مرگ این تمدن، سوالات متعددی را موجب شده و امروز نیز مردم را مجذوب خود می کند. در قرن نوزدهم، یعنی زمانی که یک پژوهشگر جوان فرانسوی به نام ژان فرانسوا شامپولیون (Jean François Champollion)، خط هیروگلیف را بر روی سنگ روزتا (Rosetta Stone) رمزگشایی کرد و زبان مصر باستان را بازسازی نمود، به بسیاری از سوالات پاسخ داده شد. اگرچه از آن زمان تا کنون سوالات بیشتری پاسخ داده شده است، سوالات زیادی نیز باقی مانده تا درباره آن ها پژوهش صورت پذیرد. برای مثال پژوهشگران هنوز بر سر اینکه آیا نوشتن ابتدا در مصر باستان پدید آمد یا بین النهرین، با یکدیگر مباحثه می کنند. و در حالی که اسناد نوشتاری گواه حداقل 3000 سال از تمدن مصر باستان هستند، شواهد باستان شناختی گستره زمانی بسیار طولانی تری را نشان می دهند.

2- سرزمین نیل
بر طبق کتیبه ها و اسنادی که باستان شناسان کشف کرده اند، مصری های سرزمین خود را کِمِت (Kemet) به معنای سرزمین سیاه می نامیدند، که اشاره ای است به خاک سیاه حاصلخیزی که پس از فروکش نمودن سیلاب های نیل باقی می ماند. آنها اصطلاح دیگری را نیز بکار می گرفتند، دشرت (Deshret) یا سرزمین قرمز، نامی بود برای شن های صحرا که زیر خورشید درخشان می سوخت. علاوه بر این، آن ها از اصطلاح مصر سفلی (Lower Egypt) برای ناحیه دلتای شمالی و از اصطلاح مصر علیا (Upper Egypt)  برای جوامعی که در کناره رود به سوی جنوب تا اسوان (Aswān) (3) قرار داشتند، استفاده می کردند.
فراوانی آب رود نیل و مدیریت دقیق  مصری ها در خصوص نهرهای آبِ ضروری و سیستم آبیاری، ضامن یک جامعه کشاورزی شکوفا شد. گیاهان متنوعی که می روئیدند و کشت می شدند، می توانستند برای اهداف بسیار ی مانند خوراک، پوشاک و سرپناه مورد استفاده قرار گیرند. همچنین رودخانه منبع ماهی بود و در اوایل حرفه ماهیگیری بر مبنای آن ایجاد شد. گِل موجود در کناره های رود مادۀ خامی بود برای صنعت سفالگری –صنعتی که به خوبی دایر بود- و نیز برای تولید آجرهایی که در ساخت و ساز به کار می رفت. برای کشتیرانی در نیل، مصرهای یاد گرفتند که تمامی انواع قایق را بسازند. زمین حاوی طیف وسیع و متنوعی از مواد معدنی بود، مانند انواع مختلفی از سنگ، گوهرهای نیمه قیمتی، نمک ها و فلزاتی چون طلا، مس و تا حد کمتری نقره. مصریان این منابع را خاک برداری، استخراج و فرآوری می کردند. تجارت با کشورهای دیگر به تولید محصولاتی انجامید که در مصر یافت نمی شد.

پانوشت:
1- حاجی محی‌الدین پیری بن حاجی محمد معروف به پیری رئیس(Piri Reis) دریاسالار معروف ترکیه عثمانی (از سده ۱۶) بود که نقشه‌های جغرافیایی او معروف است. وی نقشه‌هایش را در مجموعه‌ای به نام «کتاب بحریه» نگه می‌داشت. درسال ۱۹۲۹ گروهی از تاریخ شناسان نقشه جالبی از پیری رئیس یافتند. http://fa.wikipedia.org/wiki/پیری_رئیس
2- هیروگلیف (Hieoglyph) به معنی «کنده‌کاری مقدس» است، این واژه یونانی است و از دو پاره تشکیل یافته‌است hieros به معنی «مقدس» و glupho به معنی «کنده‌کاری». http://fa.wikipedia.org/wiki/هیروگلیف_مصری
3- اَسوان(Aswān) یکی از شهرهای کشور مصر است. اسوان در جنوب مصر واقع شده و ۲۰۰.۰۰۰ نفر جمعیت دارد. سد اسوان بسیار معروف است. http://fa.wikipedia.org/wiki/اسوان

منبع:

ویکی پدیا
David Peter Silverman
Microsoft ® Encarta ® 2009. © 1993-2008 Microsoft Corporation. All rights reserved.

درباره مصر (1)
http://anthropology.ir/node/9756
درباره مصر (2)
http://anthropology.ir/node/9785
درباره مصر (3)
http://anthropology.ir/node/9797

زهره دودانگه
[e-mail]
 

 

دوست و همکار گرامی

چنانکه از مطالب و مقالات منتشر شده به وسیله «انسان شناسی و فرهنگ» بهره می برید و انتشار آزاد آنها را مفید می دانید، دقت کنید که برای تداوم کار این سایت و خدمات دیگر مرکز انسان شناسی و فرهنگ، در کنار همکاری علمی،  نیاز به کمک مالی همه همکاران و علاقمندان وجود دارد. برای اطلاع از چگونگی کمک رسانی و اقدام در این جهت خبر زیر را بخوانید

http://anthropology.ir/node/11294