گفتگو با هاشم اتفاقی مسئول وقت میراث فرهنگی بشرویه

سعیده سعید پور

بشرویه یکی از شهرهای استان خراسان جنوبی می باشد که در شمال غرب این استان و در مسیر ارتباطی استان یزد به خراسان – در واقع بین دو شهر طبس و فردوس- واقع گردیده است.

• با سلام . همانطور که قبلاً با شما صحبت کردم مصاحبه ای در خصوص بافت تاریخی بشرویه می خواهم با شما داشته باشم  برای شروع مصاحبه اگر ممکن است خودتان را معرفی کنید. و از چه سالی در میراث فرهنگی بشرویه مشغول به کار شده اید؟

• با سلام . اینجانب هاشم اتفاقی فارغ التحصیل رشته باستان شناسی در مقطع کارشناسی و دانشجوی ارشد شهرسازی می باشم . و از سال 1387 با میراث فرهنگی بشرویه همکاری دارم.

 

• برای آشنایی بیشتر در مورد موقعیت جغرافیایی بشرویه توضیح مختصری بدهید.

• بشرویه یکی از شهرهای استان خراسان جنوبی می باشد که در شمال غرب این استان و در مسیر ارتباطی استان یزد به خراسان – در واقع بین دو شهر طبس و فردوس- واقع گردیده است.

 

• سابقه تاریخی بشرویه به چه زمانی بر می گردد؟

• بر اساس مستندات موجود بیشترین قدمتی که می توان برای شهر بشرویه در نظر گرفت اواخر دوره ایلخانی می باشد. ولی در حوزه شهرستان آثاری به مراتب قدیمی تر که حتی به پیش از اسلام نیز بر می گردد، داریم.

 

• اینکه قدمت شهر را اواخر دوره ایلخانی می دانید بر چه اساسی است؟

• از مهمترین مدارک و اسناد موجود کتاب منم تیمور جهانگشاست که بر اساس متن این کتاب تیمور از این شهر دیدن کرده و از وسعت معابر آن سخن گفته. از این رو و با توجه به اینکه یک شهر به یکباره شکل نمی گیرد و با مهاجرت و به هم پیوستن مردم آبادی های دور و نزدیک شکل می گیرد و ساختار شهری خود را سامان می دهد لذا به احتمال زیاد شکل گیری آن باید در اواخر دوره ایلخانی باشد چرا که در اسناد و مدارک مربوط به قبل از دوره تیموری هیچگاه اسمی از بشرویه ذکر نشده در صورتی که نام آبادی های اطراف آن مانند رقه و تون در سفرنامه ها و اسناد زیادی مشاهده می شود. در واقع تنها دلیل این استناد همان کتاب می باشد و کتیبه های کشف شده در بناهای تاریخی این شهر که در حال حاضر موجود می باشد حداکثر به دوره صفویه بر می گردد.

 

• در مورد اسم بشرویه و اینکه از چه چیز گرفته شده یا اطلاعی در دست هست؟

• بشرویه مرکب از دو واژه «بش» و «رویه» است. در مورد وجه تسمیه «بش»، دو روایت وجود دارد. اول به معنی زراعت دیم و دوم به معنی یک گیاه است و در هر دو حالت، بشرویه به معنی مکان رویش «بش» می­باشد.  

 

 

• لطفاً درمورد معماری سنتی در این شهر توضیح دهید.

• در این بافت که با خانه‌های خشت و گلی و بادگیرهای مختلف یکی از یگانه ترین بافت‌های تاریخی در خراسان جنوبی است، معماری نفیس تیموری و صفوی در بومی‌ترین شکل‌های خود مشاهده می‌شود که ویژگی اساسی‌اش، علاوه بر سالم بودن، تداوم و نفوذ آن در مناطق پیرامونی است. به گونه‌ای که سیر تحول معماری مسکونی از 700 سال پیش تا به امروز در این خانه‌های قدیمی قابل مشاهده است. هم‌اکنون این بافت که مجموعه‌ای از بناهای مذهبی، اماکن عمومی و منازل مسکونی با اشکال مختلف است.

در بافت تاریخی بشرویه تنوع معماری اصیل ایرانی دیده می شود که انواع خانه های کوچک پیمون، بزرگ پیمون و خانه های چهارصفه، دو صفه و تک صفه خشت و گلی از شاخصه های آن می باشد.

از دیگر شاخصه های معماری این بافت بادگیرهای یک طرفه ای می باشد که بر فراز خانه های تاریخی این بافت ساخته شده و جهت آنها نشان از مطلوب بودن بادهای شمال و شمال غربی در این منطقه دارد.

 

 

• ساختار قدیم شهر به چه صورت بوده است؟

شهر قدیم بشرویه، چهار محله اصلی داشته : میانده، پایین محله، مقری و سر پل. اکنون دو خیابان امام خمینی و شیرازی شرقی و غربی (ملاعبدالله) این محلات را از هم جدا میکند. دور تا دور این محلات را بارویی در بر گرفته بود که در حال حاضر نیز قسمت هایی از آن به خصوص در پایین محله باقی مانده است.

میدان اصلی شهر در نقطه تلاقی 4 محله قرار داشته که میدانی مستطیل شکل بوده (حدود میدان امام خمینی فعلی ) و از آن معابر اصلی شهر ( معبر رقه و معبر رباطی ) جدا می شده.

معابر بشرویه در مسیر قنات‌هایی که از سمت کوههای رقه در جریان است، شکل گرفته و مهم‌ترین معبر قدیمی بافت، کوچه حسینیه رباطی و راسته بازار اصلی بشرویه بوده‌است که پس از عبور از میدان اصلی شهر، در جهت غرب ادامه یافته و از شهر خارج می‌شده‌است. هم اکنون بخش شرقی این محور که معبر رباطی یا کاجی نامیده می شده است، به صورت کامل باقی مانده است.

در سال های بعد با ساخت جاده جدید طبس تعریض معابر در راسته شمالی و جنوبی صورت می گیرد و  از اهمیت راسته شرقی – غربی کاسته می شود.

 

• به نظر شما در حال حاضر امکان زندگی در این گونه ساختمان ها با این معماری می باشد؟

• بله در همین بافت بشرویه در اکثر خانه های سنتی زندگی جریان دارد. یکی از خصوصیت های بارز معماری این شهر تداوم زندگی در آن است. شاید از جهاتی زندگی در این گونه های معماری حتی با آسایش بیشتری همراه باشد. کیفیت مصالح و نوع آن و شیوه بکارگیری آن در فضاهای مختلف این بناها،  فضاهای خاص برای هر فصل پدید آورده است. خانه های سنتی این منطقه دارای یک حیاط مرکزی و فضاهایی در اطراف آن می باشد که هر فضا مناسب فصل خاصی می باشد.به عنوان مثال قسمت زمستان نشین با کمترین وسیله گرمایشی به راحتی فضای مطلوبی در زمستان ایجاد می کند. در صورتی که در معماری امروز ما این مسئله دیده نمی شود.

• ولی خب اکثراً معتقدند که این خانه ها قدیمی شده و برای زندگی مناسب نیست.

• درست است ممکن است بعضی این گونه فکر کنند ولی خب اکثراً این خانه ها را با وضع موجودش می سنجند. این را هم باید در نظر گرفت این بناها قدمتی بین 100 تا 400 سال دارند مگر عمر مفید ساختمان های امروزی چقدر است؟ ولی می بینیم بناهایی با 300/400 سال قدمت هنوز سرپاست. البته ناگفته نماند حتماً این بناها نیاز به مراقبت و رسیدگی دارد و با کمترین هزینه قابلیت بهره برداری دارد. در خیلی از شهرهای توریستی از این خانه ها بهترین استفاده را برای مهمانسرا و کاربری های دیگر کرده اند.

 

• چه ویژگی های دیگری در این گونه معماری وجود دارد؟

• خب ویژگی های این بافت های تاریخی محدود نمی باشد به عنوان مثال بحث محرمیت بوضوح در این معماری دیده می شود. که از آن عاملی برای آسایش ساکنین می توان نام برد. محرمیت و آسایش در معماری مسکونی این منطقه در کنار هم و مکمل یکدیگر هستند و در واقع اعمال محرمیت، هدف آسایش را بدنبال داشته است. در معماری ایران خصوصاً بعد از اسلام رعایت درونگرایی خصوصاً در مناطق کویری اهمیت زیادی داشته که این درونگرایی علاوه بر ایجاد محرمیت، موجب تأمین امنیت ساکنین واحد های معماری نیز می شود.

در اکثر بافت های تاریخی مناطق کویری مرز محله های تاریخی هر شهر تقریباً مشخص است و معمولاً یکی از معابر اصلی و یا راسته بازار و یا میدان های شهری تفکیک کننده محله ها از یکدیگر است که این مورد در بافت تاریخی شهر بشرویه نیز دیده می شود میدان اصلی شهر و معابر منشعب از آن محلات را از یکدیگر جدا کرده است.

 

• ساختار کلی خانه های این بافت به چه صورت بوده ؟

• به طور کلی خانه های این منطقه بر اساس محرمیت و رعایت شرایط اقلیمی شکل گرفته اند برای درک بهتر این موضوع از معبری که خانه در آن واقع شده بحث می کنیم. معابر مسکونی در بافت های تاریخی چه ارگانیک و چه غیر ارگانیک معمولاً به گونه ای شکل می گرفت تا مسیر معبر هیچگاه در یک راستای مشخص نباشد. یعنی بدنه معبر در مسیر طولانی از یک خط سیر مستقیم تبعیت نمی کرده، بر خلاف آنچه ممکن است در یک راسته بازار اتفاق افتد. در بافت تاریخی بشرویه نیز اگر به معابر شاخص و تاریخی این شهر از قبیل کوچه ساباط، کوچه پی جلرد، کوچه حسینیه، کوچه رباطی و ... توجه کنیم همه از این اصل پیروی نموده اند.این امر باعث محدود شدن دید مستقیم و در نتیجه کمک به بحث محرمیت بوده چرا که رفت و آمد های صورت گرفته در طول روز در پناه خم معابر، تا حدودی سایه آسایش برای رهگذران فراهم می کرده است. بعد از معبر سردر خانه ها ملاک می باشد به ندرت سردر دو خانه روبروی هم واقع گردیده و این خود باعث می شد که در هنگام آمد و شد از در ورودی کمتر در دید دیگران باشد.و نکته دیگر اینکه در ورودی خانه ها بطور عمومی در تو رفتگی فضای سردر قرار می گرفت. بعد از سردر به در ورودی می رسیم ، کوبه و حلقه های در ورودی خانه ها، در بافت های تاریخی دارای طراحی خاصی است به گونه ای که کوبه مخصوص استفاده آقایان بوده و حلقه مخصوص استفاده خانم ها، که هنگام استفاده از کوبه صدای بم، و هنگام استفاده از حلقه صدای زیر شنیده می شد مراجعه کننده با توجه به جنسیت خود از این عناصر معماری استفاده می کرد. البته شکل این عناصر در بافت های تاریخی متفاوت می باشد برای مثال در بافت تاریخی بشرویه شاید اکثر خانه ها دارای حلقه بر روی در ورودی باشد با این وجود صدای هر حلقه با دیگری متفاوت می باشد. از طرف دیگر تشخیص نوع حلقه در این بافت بدین صورت می باشد که حلقه ای که بر روی لنگه ثابت در ( لنگه دارای دماغه ) قرار داشت دارای صدای بم و مخصوص استفاده آقایان بوده است. یکی از فضاهای مهم و شاخص در معماری این منطقه هشتی و راهرو منشعب از آن می باشد به طور کلی هیچگاه بعد از در ورودی، حیاط خانه قرار ندارد و محرمیت اندرونی و حیاط خانه از طریق هشتی و یا ساده ترین شکل آن چرخش در راهرو منتهی به حیاط فراهم شده است. در خانه های اعیانی بافت تاریخی بشرویه بعد از سردر هشتی قرار گرفته که از هشتی دو راهرو منشعب شده است یکی به قسمت بیرونی و مهمانخانه بنا و دیگری که معمولاً دارای پیچ و خم بیشتر و مسیر طولانی تری نیز می باشد به اندرونی بنا منتهی می شود. نکته دیگر که بیشتر به دلیل شرایط اقلیمی لحاظ می شده این است که فضاهای خانه نسبت به کوچه در ارتفاع پایین تری قرار گرفته که چند خوبی داشته اول اینکه از خاک حاصل از خاکبرداری برای ساخت خود خانه و تولید خشت خام استفاده می کردند. برای تبادل گرما و سرما نیز تأثیر داشته به طوری که فضای حیاط در تابستان نسبت به فضای کوچه سردتر و در زمستان گرم تر است. همچنین در موقع زلزله با توجه به اینکه خانه در عمق قرار گرفته تا حدودی جلوی حرکت های افقی زلزله را می گیرد.

جنس مصالح و قطر دیوارها و ارتفاع فضاها نیز از عوامل مهمی است که درآسایش اقلیمی ساکنان هر خانه مؤثر می باشد.

 

• در پایان مصاحبه اگر ممکن است از اقداماتی که میراث فرهنگی بشرویه برای حفظ این بناها انجام داده توضیح دهید.

• بله . حفظ و نگهداری این بناها از وظایف اولیه میراث فرهنگی بشرویه می باشد  و هر ساله اعتبار خاصی برای مرمت خانه های این بافت هزینه می گردد و در کنار آن مصالح به صورت رایگان در اختیارساکنین محدوده بافت تاریخی قرار داده می شود تا خود نیز در مرمت این خانه ها سهیم باشند. نقشه برداری خانه های تاریخی این شهر ، تهیه بانک اطلاعاتی بافت تاریخی، بررسی الگوی مسکن در شهر تاریخی بشرویه، طرح های جداره سازی و کفسازی معابر و ... برخی از پژوهشهایی است که تاکنون انجام شده است.

 

• تشکر می کنم از اینکه به سؤال های من پاسخ گفتید.

• خواهش می کنم . موفق باشید.

 

این گفتگو در سال 1391 انجام شده است.