رفتار متغير کودکان و خلقیات چهار فصل

کتابک: متخصصان بر اين باور هستند تغييرات فصلي باعث ايجاد واكنش‌هاي رواني و رفتاري در كودكان مي‌شود.

خلق بهاري، خلق تابستاني، خلق پائيزي و خلق زمستاني چهار فصل انساني هستند. بشر همواره با تغيير فصول، دگرگوني‌هايي را نيز در خلق و خو و رفتارهاي خود يافته است.

با تغيير فصول و عوض شدن شرايط آب و هوايي و منابع غذايي، هورمون‌ها و مواد شيميايي بدن انسان نيز دچار تغييرات بيشتري شده‌اند و با روي كار آمدن دانش روانشناسي و علوم رفتاري تحقيقات پيرامون اين فصول خلقي آغاز شده است.

متخصصان روانشناسي و روانپزشكان در ابتدا باور داشتند تغييرات خلقي بر اثر تغيير فصول يا به عبارتي ديگر «اختلالات فصلي» تنها مختص بزرگسالان است و شامل كودكان نمي‌شود اما با گسترده‌تر شدن تحقيقات، آنها متوجه ناآرامي‌هاي فصلي و دگرگوني‌هاي خلقي در كودكان شدند.

واكنش‌هاي رواني و رفتاري كودكان و بزرگسالان در برابر بيماري‌ها و اختلالات يكسان نيست.

خيلي از اوقات كودك به افسردگي مبتلا مي‌شود ولي به جاي كندي رواني، غم، اندوه و بي‌انگيزگي، رفتار پرخاشگرانه يا بيقراري از خود بروز مي‌دهد بنابراين تغيير واكنش كودكان در فصول مختلف سال نيز نشانگر آن است كه كودكان تحت تأثير شرايط آب و هوايي و موقعيتي فصل‌ها قرار مي‌گيرند.

تقريباً اكثر كودكان در فصل‌هاي مختلف دگرگوني‌هاي رفتاري دارند اما نمي‌توان گفت همه آنها به اختلالات فصلي مبتلا هستند.

طبق آمار سازمان بهداشت جهاني 30 درصد كودكان از اختلالات فصلي رنج مي‌برند و اين اختلالات در فصل زمستان در ميان آنها شايع‌تر است اما تغيير رفتار كودكان در همه فصول سال نيز ديده مي‌شود.

تغيير رفتار كودكان در فصل بهار و تابستان

با آغاز فصل بهار بطور نسبي از سردي هوا كاسته شده و تعداد ساعات روز نيز افزايش پيدا مي‌كند.

با رقيق شدن هوا و تابش مستقيم نور خورشيد آن رخوت زمستانه به پايان رسيده و در اين فصل فعاليت جسماني كودكان بالاتر رفته و كودكان به نسبت پرخاشگرتر مي‌شوند و احتمال شايع‌تر شدن اختلال ADHD يا بيش‌فعالي، نقص توجه، پرحرفي، كم‌خوابي و پراشتهايي در كودكان بالاتر مي‌رود.

خصوصاً آن‌كه پايان اين فصل، امتحانات درسي كودكان آغاز شده و اين نقص توجه و تكانشگري‌هاي‌شان تأثير نامطلوبي روي شرايط تحصيلي آنها خواهد گذاشت و كودكان با افت تحصيلي نسبي روبرو خواهند شد. البته به دليل گرده‌افشاني درختان احتمال حساسيت‌هاي تنفسي بالاتر رفته و اين مسئله احتمال واكنش‌هاي خلقي چون افسردگي را براي كودكان بيشتر خواهد كرد.

با شروع گرماي شديد خصوصاً در مناطق جغرافيايي بسيار گرم رخوت و احساس خستگي نيز در كودكان افزايش پيدا مي‌كند. در اين فصل كودكان واكنش‌هاي رواني مثل خستگي، نفرت، پرخاشگري، نزاع‌هاي بي‌موضوع، بيقراري، كم‌اشتهايي و ... را بروز مي‌دهند.

كودكان در اين فصل با افزايش فعاليت در پايان روز رو‌به‌رو هستند و كاهش تنش را در پايان روز تجربه مي‌كنند.

واكنش رواني كودكان در فصل پائيز و زمستان

در آغاز فصل پائيز هنوز هواي تابستاني حاكم است و كودكان نيز با انرژي سال تحصيلي را شروع مي‌كنند اما با كاهش ساعات روز و سرد شدن هوا واكنش‌هاي جسمي، اجتماعي و رواني كودكان نيز تغيير مي‌كند. عمده‌ترين پاسخ رواني كودكان نسبت به اين فصل احساس خستگي و خواب‌آلودگي است.

ميزان اختلالات فصلي كودكان در اواخر فصل پائيز و شروع زمستان افزايش پيدا مي‌كند. بطور كلي متخصصان روانپزشكي و روانشناسان بر اين باورند كه اختلالات فصلي به نور و عرض جغرافيايي محل زندگي افراد بستگي دارد.

فصول سرد سال نور خورشيد و ساعات روز كم است و اين موضوع باعث اوج‌گيري اختلالات فصلي در كودكان و بزرگسالان مي‌شود.

تحقيقات دانشمندان كاليفرنيا نشان مي‌دهد مردم سرزمين‌هاي شمالي مثل نيوزيلند، فاينلند و ... 5/9 درصد بيشتر از ساير افراد به اختلالات فصلي مبتلا شده و احتمال بستري شدن و خودكشي در ميان آنان نيز بيشتر است.

در ساير نقاط جغرافيايي افراد ممكن است احساس افسردگي طولاني مدت نداشته باشند اما براي انجام كارهاي روزمره احساس بي‌انرژي بودن و انگيزه نداشتن مي‌كنند.

روانشناسان تكاملي معتقدند اين بيماري طي ساليان دراز همواره به دليل تغيير شرايط زندگي و رفاهي انسان با او همراه بوده است.

بطور كلي در ساليان اوليه به دليل افزايش برف و سرما ميزان غذاي موجود و يا به عبارتي منابع غذايي انسان كاهش پيدا كرده و انسان ترجيح مي‌داد در مواقع نبودن مواد غذايي در خواب به سر برد تا كالري كمتري به مصرف برساند و بهترين مثال اين دوره خواب زمستانه است اما در عصر ما خواب زمستانه به معناي ديرينه‌شناسي آن معنايي ندارد و تغييرات خلق و خويي و رفتاري در طول زمستان رخ مي‌دهد.

روانشناسان تكاملي دانشگاه كاليفرنيا معتقدند اين واكنش‌ها منطبق با شرايط بيروني است يا تغيير شكل يافته همان خواب زمستاني است زيرا قالب رفتار در اين فصل ناشي از رخوت و بي‌اشتياقي است و فرد تمايل زياد به خواب دارد.

در كودكان نيز واكنش‌هاي مشابه به واكنش‌ بزرگسالان در فصول سرد سال مشاهده مي‌شود.

3 علامت احتمال ابتلاي كودكان به اختلالات فصلي

علائم شروع بيماري در كودكان همانند بزرگسالان يكسان نيست. هنگام آغاز اين بيماري كودك مدرسه را خوب شروع مي‌كند و روند تحصيلي مطلوبي دارد اما پس از گذشت چند هفته يكباره نمرات درسي‌اش افت كرده و مشكلات تحصيلي زيادي پيدا مي‌كند.

ميزان فعاليت و بازي كودك در فصل تابستان پس از هشت تا 10 ساعت خواب بيشتر است اما در اين فصل كودك پس از 12 ساعت خواب هنوز احساس كسالت و خستگي مي‌كند.

به علاوه در اين فصول اشتهاي كودك تغيير كرده و تمايل او به مصرف مواد نشاسته‌دار و شيرين بيشتر مي‌شود.

اينها سه علامت مشخص بيماري اختلال فصلي است اما والدين از طريق علائم ديگري نيز مي‌توانند به بيماري كودكشان پي ببرند.

اين علائم شامل اضطراب، كاهش انرژي، كج‌خلقي، خستگي، تمايل به خواب زياد، مشكلات خواب، سردرد، دشواري در تمركز، اجتناب از ارتباطات اجتماعي، نداشتن تمايل به فعاليت‌هاي دسته‌جمعي و ورزشي، آسيب حافظه، كاهش فعاليت‌هاي منظم، مشكلات در نوشتن، گريه ناگهاني، كج‌خلقي و تمايل افراطي به تماشاي تلويزيون مي‌شود.

بخشي از بيماري‌هاي فصلي ژنتيكي هستند و اين اختلال بيشتر در مناطق سردسير شمالي بطور ژنتيكي انتقال پيدا مي‌كند اما برخي عوامل شيميايي و هورموني نيز در اين بيماري دخيل است.

دو نوع ماده شيميايي كه بيش از همه در ارتباط با بيماري فصلي كودكان شناخته شده است ملاتونين و سروتونين است. كاهش اين دو ماده در مغز باعث كاهش عملكرد مغزي و جسمي شده و واكنش رواني او نيز كاهش پيدا مي‌كند.

ماده شيميايي ملاتونين ارتباط مستقيمي با تاريكي و رطوبت هوا دارد و هنگام كاهش ساعات روز ميزان اين ماده نيز در غده صنوبري مغز كاهش پيدا مي‌كند.

درمان اختلال فصلي كودكان

در كل درمان‌هاي اختلال فصلي شامل نوردرماني، درمان دارويي، تصفيه هوايي، يونوليزه، درمان شناختي – رفتاري و دقت در ميزان ملاتونين مي‌شود اما درمان در كودكان به شيوه‌هاي ديگري نيز صورت مي‌گيرد.

روانپزشكان دانشگاه ميشيگان معتقدند پيش از كاربرد هر نوع درماني بهتر است از دانش اختلال فصلي كودك اطمينان كامل حاصل كرد.

آنها معتقدند از روي به‌هم ريختگي وعده غذايي، اشتياق زياد آنان به كربوهيدرات و شيريني‌ها و نيز ساير علائم رفتاري كودكان به اختلال فصلي كودكان پي برده مي‌شود.

اما مهم‌ترين تكنيك درماني در كودكان، درمان برخاستن در سپيده‌دم صبحگاهي است و طبق اين روش درمان كودك مبتلا به اختلال فصلي هنگام طلوع آفتاب با صداي زنگ ساعت به آرامي از خواب برمي‌خيزد و در روزهاي بعدي بطور طبيعي و با تنظيم تابش نور آفتاب به اتاق خواب از خواب برمي‌خيزد.

اين تابش صبحگاهي اهميت زيادي در بهبود بيماري كودك دارد زيرا سيگنال نور صبح كه در نخستين ساعات روز به دست مي‌آيد بسيار مفيدتر از سيگنال‌هايي است كه در ديگر ساعات روز به دست مي‌آيد. اين سيگنال‌ها حتي از نوردرماني هم اثر بيشتر دارد.

در اين شيوه درماني، كودك هنگام گرگ و ميش شب به رختخواب رفته و با سپيده‌دم از خواب قدم به قدم با تابش نور خورشيد بيدار مي‌شود.

نوري كه هنگام صبح به درون پلك‌ها نفوذ مي‌كند، باعث مي‌شود ميزان ترشح كورتيزول در مغز كاهش پيدا كرده و فرد از خواب برخيزد.

والدين علاوه بر اقدامات درماني براي بهبود وضعيت كودك‌شان مي‌بايست برخي اقدامات نوردرماني طبيعي را نيز به كار بندند مثلاً اين دسته از كودكان در كلاس درس بايد در كنار پنجره بنشينند و يا او را تشويق كنند در روزهاي آفتابي زمستان در بيرون از خانه بازي يا فعاليت‌هاي ورزشي كنند.

نظر كارشناسي دكتر مهين اسلامي

دكتر مهين اسلامي شهربابتي، فوق‌تخصص روانپزشكي و عضو دانشگاه علوم پزشكي كرمان درباره واكنش‌هاي رواني و رفتاري كودكان نسبت به اختلالات خلقي و خصوصاً افسردگي مي‌گويد: «برخلاف ديدگاه‌هايي كه از قبل وجود داشت و باور بر اين بود كه افسردگي در كودكان وجود ندارد تحقيقات جديد نشان داده است افسردگي و اختلالات خلقي در كودكان بسيار كوچك سه تا چهار ساله نيز وجود دارد.

كودكان چون توانمندي بروز احساسات و عواطفشان را ندارند ناراحتي‌هاي خود را به شكل رفتاري بروز مي‌دهند. در كودكان ممكن است اختلالات خلقي به شكل مشكلات خواب و اشتها بروز پيدا كند و كودك بي‌حال به نظر برسد. در سنين بالاتر حتي تا حدود سن پنج‌سالگي كودك افسردگي‌اش را با رفتارهاي پرخاشگرانه و مشكل در خواب و اشتها بروز‌ می دهد. در سنيني كه تكلم در كودك شكل مي‌گيرد احساس غمگيني وجود دارد و ميل آنها به فعاليت‌ها و بازي‌هايي كه قبلاً برايش لذت‌بخش بوده كمتر مي‌شود اما بطور كلي از روي خواب و اشتهاي كودكان به صورت اشتهاي زياد يا كم مي‌توان به اختلال خلقي آنان پي برد.

در اين دوره سردرد و دل‌درد نيز در كودكان شايع مي‌شود. از سن مدرسه نيز علاوه بر تمامي موارد گفته شده كودك افت تحصيلي پيدا مي‌كند. خصوصاً در ميان كودكاني كه افكار خودكشي بالاست بايد بطور جدي وضعيت رواني كودك بررسي شود.

در سن نوجواني نيز چون آنان مي‌توانند احساس و افكار خود را بيان كنند هم به شكل احساس غمگيني بروز پيدا كند و يا رو به سمت رفتارهاي خطرناك بياورد.

از اين رو افسردگي و اختلال فصلي در كودكان نيز شايع است اما بيشتر بزرگسالان به اين بيماري مبتلا مي‌شوند.»