حقوق بین الملل و فضای مجازی

در واقع تمام تلاش های كشورها از زمانی كه به شكاف دیجیتال علم پیدا كردند این بود كه محیط مجازی را هرچه سریع تر به یك سازمان بین المللی كه با حقوق بین المللی اداره می شود بسپارند

در واقع تمام تلاش‌های كشورها از زمانی كه به شكاف دیجیتال علم پیدا كردند این بود كه محیط مجازی را هرچه سریع‌تر به یك سازمان بین‌المللی كه با حقوق بین‌المللی اداره می‌شود بسپارند. البته در این راه مخالفت‌هایی نیز وجود داشته است لیكن آنچه امروز درباره اینترنت و بین‌المللی شدن آن می‌توان مشاهده كرد مجموعه مقرراتی است كه از آن به عنوان حقوق بین‌الملل اینترنت نیز می‌توان نام برد. در رأس تمامی اصول و قواعد موجود در خصوص حقوق بین‌المللی اینترنت دو سند مهم تصویب شده در اجلاس ژنو قرار دارند كه با عناوین اعلامیه اصول و برنامه اقدام خوانده می‌شوند. هر چند اعلامیه اصول بیشتر به بیان دیدگاه‌ها می‌پردازد و بینش‌های مختلف را تشریح می‌كند لیكن نمی‌توان از بار حقوقی آن غافل شد. در عین حال برنامه اقدام به طوری عملی‌تر به قواعد مورد توافق كشورهای حاضر در اجلاس ژنو پرداخته و مسائل مهمی را نیز در خود جای داده است. البته این دو سند تنها اسنادی نیستند كه در این وادی قابل شناسایی باشند.از دو سند مذكور كه بگذریم اهمیت حركت‌های منطقه‌ای و دوجانبه از دیگر تحركات بیشتر است. در این خصوص شورای اروپا و اتحادیه اروپا اقدامات قابل توجهی داشته‌اند و برخی معاهدات دوجانبه نیز می‌توانند قابل توجه باشند. علاوه بر اینها برخی سازمان‌های بین‌المللی نیز در دهه‌های گذشته اقدام به ایجاد قواعدی نموده‌اند كه حداقل در زمینه ایجاد عرف و رویه بین‌المللی قابل توجه می‌باشد.در این قسمت ابتدا به بیان توافقات مهم اجلاس ژنو در سال ۲۰۰۳ می‌پردازیم و پس از آن توافقات منطقه‌ای و دوجانبه را به طور مختصر ملاحظه خواهیم كرد و در نهایت به اقدامات سازمان‌های بین‌المللی نیز اشاره‌ای خواهیم داشت.

الف ـ اعلامیه اصولی و برنامه اقدام:

۱ـ اعلامیه اصول: چنانچه گفتیم دو سند مهم در اجلاس ژنو مورد تصویب قرارگرفت كه یكی از آنها اعلامیه اصول بود. هر چند این اعلامیه جنبه بیان اصول و بینش‌های مشترك را داشت لیكن در عین حال به این وجه نیز نبوده است كه این اعلامیه هیچ الزام و یا قاعده‌ای را نیز در برنداشته باشد. در اجلاس ۱۰ تا ۱۲ دسامبر كه رؤسای كشورها در آن حاضر بودند تصویب این سند یك پیروزی مهم برای كشورهای در حال توسعه به شمار می‌رود البته در طی این سه روز هیچ مذاكره‌ای درباره بندهای مصوبات صورت نگرفت زیرا هر چه بود قبل از ورود رؤسای كشورها به انجام رسیده و آنها تنها برای تصویب اسناد به ژنو آمده بودند.نگاهی كلی به اعلامیه نشان می‌دهد كه بخش اول آن در واقع قصد دارد یك بینش كه بتوان آن را دیدگاه مشترك یا تقریباً مشترك شركت‌كنندگان است را ارائه دهد. چنانچه در همان پاراگراف اول به تبیین مفهوم جامعه اطلاعات از نظر شركت‌كنندگان پرداخته می‌شود. پس از این بخش بخش دوم آغاز می‌شود كه آن نیز راجع به روش‌های شكل‌دهی به مجموعه جامعه اطلاعاتی است. موضوعات مهمی در این بخش مورد توافق قرار گرفته كه از آن جمله می‌توان به مسأله حقوق بشر در اینترنت اشاره كرد. كه این موضوع در فصلی جداگانه به نام حقوق بشر و نقش آن در اینترنت مورد بحث قرار خواهد گرفت. از مسائل دیگر در اعلامیه مورد توافق اصولی قرار گرفته مسأله فقرزدایی در زمینه جامعه اطلاعاتی و تلاش مشترك كشورها در این خصوص است.از دیگر تعهدات كه در اعلامیه اصولی ایجاد شده است تعهدی است كه بر گردن تك تك كشورها گذاشته شده است. اعلامیه اصولی كشورها را موظف كرده است كه در اجلاس تونس در سال ۲۰۰۵ گردش ملی عملكرد خود را به اجلاس ارائه دهند.یك پاراگراف اعلامیه به طور خاص به مسأله عدم تبعیض پرداخته است. در این پاراگراف علاوه بر تأكید بر عدم تبعیض در ارائه اطلاعات و دانایی از سازمان‌های بین‌المللی نیز درخواست شده است كه به اهمیت این مسأله توجه داشته و اقدامات لازم را در این خصوص به انجام رسانند.

نكته جالب توجه توجهات ویژه اعلامیه به مسأله اخلاق و خانواده است. وقتی در قانون اساسی اتحادیه اروپا، كشورها حتی از آوردن نام خدا در این قانون اساسی ممانعت به عمل می‌آورند و همچنین اجازه نمی‌دهند كه مذهب مسیحیت به عنوان یكی از میراث‌های مشترك اروپایی در میان دیگر میراث آنان حتی عنوانش ذكر شود، توجه به مسأله اخلاق در اعلامیه اصول می‌تواند بسیار جالب توجه باشد. به اقرار شركت‌كنندگان بانی این بحث‌ها ایران بود چنانچه با فشار ایران و كمك‌های نماینده پاپ از یك سو و دیگر كشورهای اسلامی پاراگرافی از اعلامیه به مسأله اخلاق و توجه به آن در جامعه اطلاعاتی می‌پردازد. حتی یكی از پاراگراف‌ها با عنوان حمایت و حفاظت از ارزش‌های خانواده نیز حاصل تلاش گروه ایرانی است. مسأله زمانی شایان توجه خواهد شد كه بدانیم اروپایی‌ها در مقابل این مسأله مخالفت می‌كردند چون در اروپا و آمریكا مبنای خانواده به طور كامل عوض شده است. وقتی در آمریكا ازدواج افراد هم‌جنس قانونی می‌شود دیگر شكل خانواده به صورت طبیعی آن از هم می‌پاشد و چیزی به نام حمایت از ارزش‌های خانواده معنا نخواهد داشت.

البته این اعلامیه نیز مانند همه اعلامیه‌هایی كه در سطح بین‌المللی به تصویب می‌رسند حالتی كلی دارند. زیرا آوردن جزییات به یك متون دیگر نیاز دارد. در اینكه جامعه بشری برای رسیدن به یك جامعه اطلاعاتی فاصله طولانی پیش رو دارد شكی نیست لیكن اقدامات انجام گرفته در ژنو قدم بسیار بزرگی به سمت این جامعه اطلاعاتی قانونمند است. اگر بخواهیم تأكیدات كلی اعلامیه را به صورت كلی و یكجا بیاوریم می‌توان چهار تأكید عمده آن را به این صورت خلاصه كرد.

۱) ایجاد یك جامعه اطلاعاتی دارای ابعاد انسانی، فراگیر و اولویت‌دهنده توسعه پایدار و تأمین‌كننده امكانات اطلاعاتی و معرفتی: این تأكید مبنای حركت آینده بین‌المللی است. توافق روی نكاتی همانند بعد انسانی و فراگیر بودن آن مسأله بسیار چشمگیر است كه حاكی از یك قدم نسبتاً قابل توجه از یك محیط متشنج در جامعه اطلاعاتی به یك سمت نسبتاً هدف‌مند می‌باشد. توجه به توسعه پایدار كه از مسائل مورد علاقه كشورهای در حال توسعه می‌باشد نیز نشان از موفقیت دیگر این كشورها در گرفتن امتیازات موردنظر می‌باشد. دو) بررسی اصولی دموكراسی و احترام به حقوق بشر. چنانچه گفتیم مسأله حقوق بشر و جامعه اطلاعاتی نیازمند یك بحث مفصل است لیكن اشاره به این نكته خالی از لطف نیست كه كشورهای شمال و جنوب در تعریف حقوق بشر توافق چندانی ندارند و در اینجا نیز حقوق بشر واژه‌ای كلی است و تصویب آن در اعلامیه اصولی هر چند مورد اجماع همه شركت‌كنندگان بوده است لیكن وقتی بحث بر سر نوشتن قواعد جزئی باشد مطمئناً مباحث مفصلی به آن اختصاص خواهد یافت. سه) ضرورت استفاده از تكنولوژی‌های ارتباطی برای پیشبرد اهداف توسعه در اعلامیه هزاره كشورهای جنوب سعی فراوانی داشتند كه جامعه اطلاعاتی را به نحوی به اعلامیه هزاره سوم كه در سازمان ملل به تصویب رسیده است ربط دهند. هر چند این بیانیه شامل چندین شاخه از مباحث توسعه‌یافتگی می‌باشد لیكن اصرار كشورهای جنوب بر مبنا قرار گرفتن آن در بحث جامعه اطلاعاتی ناشی از بلوغ فكری آنان و آشنایی با ظرفیت‌های جامعه اطلاعاتی است. چهار) مقابله با شكاف دیجیتال و تبدیل كردن آن به یك فرصت. نکته جالت توجه اینکه کشورهای جنوب در هیچ کجای مذاکرات خود صحبت از بین بردن شکاف مذکور را انجام نداده­اند. زیرا آنها به خوبی از دره عمیقی كه وجود دارد آگاهند آنها همواره به مسأله مقابله با آن و به عبارت دیگر جلوگیری از عمیق‌تر شدن آن اشاره كرده و همچنین آرزو دارند تا اوضاع به نحوی برنامه‌ریزی شود كه این فاصله عمیق كمتر شود. اشاره به فرصت نیز در اینجا نشان‌دهنده همین دیدگاه است.

۲) برنامه اقدام: برخلاف اعلامیه اصول كه قصد داشته توافقات كلی طرفین را انعكاس دهد، كشورها در برنامه اقدام قواعدی نسبتاً جزئی‌تر و عملیاتی‌تر را مورد توجه قرار داده‌اند. در برنامه اقدام شاهد راهكارها و مقرراتی هستیم كه مورد توافق كشورها قرار گرفته و آنها نیز نسبت به قواعد پیشین كه در حقوق بین‌الملل اینترنت وجود داشته‌اند به مراتب عملی‌تر به حساب می‌آیند. با همه این احوال نمی‌توان منكر شد كه لغات به كار گرفته در برنامه اقدام باز هم جنبه توصیفی خود را به طور كامل از دست نداده‌اند زیرا در برنامه اقدام هنوز تعریف دقیقی نشده است بلكه صحبت‌ها در این حول و حوش است كه چگونه می‌تواند باشد.

باید به این نكته نیز اشاره كرد كه اجلاس ژنو یك مقدمه مناسب بود ولی همه آنهایی كه به ژنو آمده بودند می‌دانستند كه محل اصلی بحث برای قواعد عملی تونس و سال ۲۰۰۵ خواهد بود. از همین رو بود كه واضعان برنامه اقدام در عین حالی كه می‌خواستند زمینه‌های مناسبی برای این حقوق پایه‌ریزی كنند لیكن به خوبی آگاه بودند جهانی كه تا به حال هیچ قاعده‌ای را برخود ندیده بود هم اكنون و به یك باره و در میان آن همه اختلاف نظر توانایی آن را نخواهد داشت تا با یك سری قواعد سخت و چارچوب‌های بسته‌بندی شده اداره شود. از سوی دیگر شركت‌كنندگان در اجلاس نیز آمادگی تصویب این مقررات را نداشتند. زیرا آنها نیز از محیط متشنج اینترنت آگاه بودند و از همین رو به شدت جانب احتیاط را رعایت می‌كردند.

همه این موارد دست به دست هم داد تا مگر برنامه اقدام به صورتی كه هم‌اكنون وجود دارد به تصویب كشورها برسد. سندی نهایی برای اجلاسی نو. ولی نباید فراموش كرد كه محیط متشنج سال ۲۰۰۳ وضعیتی فراهم كرده بود كه از نظر عده‌ای اجلاس WSIS نخواهد توانست هیچ مصوبه‌ای داشته باشد. هر روز هم معتقدان به این مسأله افزوده می‌شد لیكن در عین ناباوری دو سند نهایی آن آماده تصویب شده و پس از آن به تصویب كشورهای حاضر رسید بسیاری این مسأله را یك پیروزی به تمام معنا برای برگزاركنندگان و علی‌الخصوص سازمان ملل می‌دانستند. دو سند مهمی كه در این اجلاس به تصویب رسید در واقع اهداف آرمانی مورد توجه كشورهای در حال توسعه در مذاكرات بین‌المللی كه در اجلاسیه‌های دوسالانه یونسكو در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ برای مقابله با نابرابری ارتباطات و اطلاعات منعكس شده بود بار دیگر انعكاس یافته است. این مسأله به خوبی نشان می‌داد كه راه درازی تا ژنو پیموده شده و آگاهان از تفاوت‌های چشمگیر جوامع برخوردار از تحولات اطلاعاتی و جوامعی كه از این فناوری برخوردار نیستند از سال‌ها قبل به دنبال بیدار كردن كشورهای جنوب از خواب غفلتی بودند كه هر لحظه از آن می‌گذشت وضعیت به گونه‌ای بغرنج، دگرگون می‌گردید.

سند نهایی اجلاس ژنو در چنین شرایطی به صورت اجماع و بدون هیچ حق شرطی پذیرفته شد. سندی كه همانند دیگر اسناد بین‌المللی حتی در زمینه جمله‌بندی نیز فعالیت بسیار زیادی را به خود اختصاص داد. زیرا در یك سند بین‌المللی هرجمله و كلمه باید توجیهات قوی داشته باشد و بر پایه توافات قبلی انتخاب گردد. زیرا اگر جمله‌ای مورد علاقه پیشنهاددهنده باشد لیكن با حملاتی انتخاب نگردد كه بتواند دیگران را راضی سازد مطمئناً به سرانجام نخواهد رسید. در این زمینه همیشه گفته می‌شود در بحث‌هایی كه به صورت مشاجره‌ای به جمله‌بندی اسناد بین‌المللی پرداخته می‌شود بایستی به اسنادی مراجعه نمود كه مورد وفاق جامعه بین‌المللی باشد.برنامه عمل در واقع مكمل و رهنمود اجرایی اعلامیه اصولی به شمار می‌آید و در آن به طور كلی می‌توان به این موارد اشاره كرد یك) برنامه اقدام اول هدف‌ها را ذكر كرده و به همراه آن نقطه‌نظرهای خاص را مورد توجه خود قرار داده است دو) در بخشی دیگر به معرفی خط‌مشی‌های ضروری برای اجرای اصول بنیادی مورد نظر در جهت ایجاد جامعه اطلاعاتی برای همه پرداخته است.

۳) مسأله بعد كه مورد توجه برنامه اقدام واقع شده (دستور كار همبستگی دیجیتال) می‌باشد این مسأله برای شناخت اولویت‌ها و راهبردهای توسعه‌ای تهیه شده و می‌تواند در اجلاس تونس عملاً به كار بیاید

۴) برنامه عمل خود رأساً چگونگی پی‌گیری و ارزیابی كمی و كیفی اجرای این برنامه را معلوم و راه‌های تحقق هدف‌ها و مقصدهای مورد نظر آن را معرفی كرده است. یكی از این راه‌ها تشكیل گروه WGIG یا گروه كاری حاكمیت بر اینترنت زیر نظر دبیر كل سازمان ملل متحد می‌باشد.

---