قشر خاکستری مغز صبورها فعال تر است

چرا می گویند صبر شرط لازم برای موفقیت است

ساقی بیا که هاتف غیبم به مژده گفت

با درد صبر کن که دوا می‌فرستمت

انگیزه نیرومندی که بر اندیشه و عاطفه و رفتار تاثیر بگذارد به انسان تحمل و صبر عطا می‌کند. انسانی که صبور باشد و با عنایت به لطف حق در کار خود مداومت کند، به هدف خواهد رسید. در ذیل به آثار مثبت صبر و موفقیت‌های ناشی از آن پرداخته‌ایم.

از نظر روان‌پزشکی در باب کسانی که تحمل و صبر دارند و آنها که شتابزده و تکانشی عمل می‌کنند، گفتنی بسیار است. توانایی مهار هیجانات و لگام زدن بر خشم و آز و کینه و انتقام، وابسته به وجود فعالیت قشر خاکستری مغز است و به ویژه قشر مغزی در ناحیه پیشانی، امکان رفتار منطقی و اخلاقی و برنامه‌ریزی برای رسیدن به هدف را فراهم می‌کند. در ضایعات قشر مغز به ویژه در ناحیه پیشانی رفتارهای هیجان مدار، شتابزده، پرخاشگرانه و مبتنی بر امیال غریزی بر فرد تسلط می‌یابد و به اصطلاح انسان، زیر قشری رفتار می‌کند یعنی مراکز مرتبط با غرایز بدون آنکه توسط قشر مغز مهار و تلطیف شوند دستور می‌دهند و فرد اقداماتی انجام می‌دهد که بعد احساس می‌کند گویا در انجام آنها اراده‌ای نداشته است. هیجانات و عواطف شدید هم ممکن است بدون آنکه ضایعه ساختاری در قشر مغز موجود باشد، کارکرد آن را مختل کنند به نحوی که برای نمونه، پدری که از گریه مداوم فرزند شیرخوار خود خشمگین شده امکان دارد ضربه‌ای به سر کودک بزند و سپس برای همیشه از این عمل خویش شرمسار بماند.

در برخی افراد نابهنجار که مبتلایان به نابسامانی شخصیتی مرزی نمونه بارز آنها هستند، فرد همیشه تکانشی عمل می‌کند. به‌عنوان نمونه سریع تحریک می‌شود، پرخاشگری می‌کند، اقدام به ضرب و جرح و قتل و سرقت و تجاوز می‌کند، قادر به کار مداوم و رعایت قوانین زندگی اجتماعی نیست، نمی‌تواند هدف‌های مثبت و اخلاقی و درازمدت داشته باشد و تنها هدف‌های او را موضوعات مادی مبتنی بر برآوردن فوری غرایز تشکیل می‌دهند.

بخش عمده مجرمان و زندانیان را چنین افرادی تشکیل می‌دهند که در اثر مجموعه‌ای از عوامل ژنتیک، زیست‌شناختی، سرشتی، خانوادگی و اجتماعی نتوانسته‌اند صبر و مهار خواسته‌ها را بیاموزند و همیشه باعث دردسر شهروندان بهنجار می‌شوند. گرچه در یک سوی طیف افراد ضداجتماعی وجانیان قرار دارند اما در سوی دیگر این طیف نیز کسانی هستند که گرچه جرائم عمده‌ای مرتکب نمی‌شوند اما با شتابزدگی و ناتوانی در مهار خواسته‌های غریزی باعث زحمت فراوان همگان می‌شوند. راننده‌ای که از چراغ قرمز عبور می‌کند، پیشه‌وری که مالیات نمی‌پردازد و شخصی که رعایت نوبت دیگران را در صف نمی‌کند از این گروه هستند. افرادی که با دروغگویی و فریب و اختلاس و بدون زحمت می‌خواهند به خواسته‌های خود برسند و تحمل صبر و قبول زحمت را ندارند نیز بین این دو گروه در طیف افراد ضداجتماعی هستند. معتادان به الکل و مواد مخدر و محرک که می‌خواهند بدون قبول زحمت و برنامه و هدف، احساس رضایت و شادمانی کنند و برای گریز از واقعیات به این مواد روی می‌برند نیز در طیف افراد ضداجتماعی قرار می‌گیرند که قادر به صبر و کوشش منطقی نیستند.

در مقابل افراد ضد اجتماعی که قادر به صبر و فعالیت منظم و منطقی سازنده نیستند، گروهی جای دارند که به اصطلاح دارای هوش هیجانی بالا هستند. امروز علاوه برهوش کلی که جنبه آموزشی و انطباقی دارد، توجه به جنبه‌ای ویژه از هوش به نام هوش هیجانی جلب شده که منظور از آن توانایی فرد در پیشرفت اجتماعی و روابط بین فردی است. بر حسب پژوهش، کودکانی که قادرند برای رسیدن به نتیجه عالی و درازمدت صبر کنند و آن را به نتایج کوچک اما فوری ترجیح دهند، کودکانی که به قول خویش پایبندند، و کودکانی که خواسته‌های کودکان دیگر را هم مورد توجه قرار می‌دهند موفق‌تر و محبوب‌تر هستند.

برخی می‌اندیشند دَم غنیمت است، می‌توان با دیگران صادق نبود اما موفق شد، می‌توان از دیگران به عنوان وسیله‌ استفاده کرد و کار خویش را پیش برد و این کارها را هم عین زرنگی و هوش می‌دانند اما پژوهش‌ها نشان می‌دهد که افرادی موفق‌ترند که راستگو و درستکار باشند، هدف‌های دشوار اما عالی را به هدف‌های سهل و کوتاه‌مدت ترجیح دهند، توانایی تحمل سختی‌ها را داشته باشند، انسان‌های دیگر را هم به عنوان هدف و نه وسیله در نظر بگیرند، یعنی وجود دیگران را فی‌نفسه ارزشمند بدانند نه اینکه برحسب نیاز فرد، دیگران با ارزش یا بی‌ارزش شوند.

● پاداش صبر، موفقیت است

آن کس که صبر کند سرانجام شاهد موفقیت را در آغوش خواهد کشید:

اینکه پیرانه سرم صحبت یوسف بنواخت

اجر صبریست که در کلبه احزان کردم

علمای روحانی، دانشمندان، فیلسوفان، مخترعان و مکتشفان همه به موهبت صبر ممتاز بوده‌اند. می‌گویند که افلاطون یکصدبار کتاب «جمهور» را بازنویس کرد تا به صورتی در آمد که پس از ۲ هزار و ۵۰۰ سال هنوز منبع عمده‌ای در دانش بشری است. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «انسان شکیبا پیروزی را از دست نمی‌دهد هر چند زمان طولانی‌تر شود.» ماکس پلانک، فیزیکدان معروف آلمانی که فرضیه کوآنتمی را ارائه کرد در پاسخ به خبرنگاری که از او درباره نبوغش پرسیده بود، گفت: «نبوغ چیزی نیست جز یک درصد الهام و ۹۹ درصد تلاش و عرق ریختن و صبر.» کشفیات و اختراعات بزرگ جهان و همه آثار هنری و معماری و صنعتی ارزنده دنیا با صبر و پشتکار انجام شده است.

بنایی که محکم ندارد اساس

بلندش مکن ور کنی زو هراس

آمده است معمار مسجدی که به امر شاه وقت ساخته می‌شد در زمان صفویه پس از آنکه پی بنا را ریخت به مدت چند ماه مخفی شد و شاه که در ساخته شدن بنا تعجیل داشت هرچه جست‌وجو کرد او را نیافت تا آنکه خود معمار حاضر شد و در باب دلیل اختفایش گفت: «برای آنکه بنای محکم و پایداری ساخته شود‌ باید صبر کافی کرد تا نشست پی معلوم شود و مبنای مستحکمی برقرار شود و چون می‌دانستم شاه بی‌صبر است و دستور می‌دهد فورا بنا ادامه یابد خود را مخفی کردم تا زمان مناسب فرا برسد. چنین است که ساختمان‌های ارزنده‌ای که با صبر بنا شده است پس از هزاران و صدها سال باقی‌مانده است.» به گفته سعدی: صبر از ویژگی‌های پیامبران است. در باب صبر حضرت ایوب و صبر حضرت یعقوب فراوان شنیده و خوانده‌ایم. خود ما نیز زمانی که بی‌صبرانه در انتظار انجام کار یا رسیدن خبری هستیم حتما با خواندن اشعار حافظ آرامش می‌یابیم که می‌گوید:

یوسف گم‌گشته بازآید به کنعان غم‌مخور

کلبه احزان شود روزی گلستان غم‌مخور

هان مشو نومید چون واقف نه‌ ازسر غیب

باشد اندر پرده بازی‌های پنهان غم‌مخور

● تمرین صبوری

از ویژگی‌های مردم هر کشور آن است که هنگام غم و اندوه و دلتنگی و بی‌صبری به منابعی که در اختیار دارند متوسل می‌شوند تا بی‌صبری و دلتنگی خود را تسکین دهند. مردم روسیه به سراغ اشعار پوشکین می‌روند، مردم انگلیس اشعار بایرون و تنیسون را می‌خوانند و مردم آلمان به اشعار گوته مراجعه می‌کنند. در ایران نیز از قرن‌ها پیش در چنین مواقعی مردم به سراغ دیوان حافظ می‌روند و از او که لسان‌الغیب نامیده شده مشورت می‌جویند و فال می‌گیرند و به این بیت می‌رسند:

حافظ شکایت از غم هجران چه می‌کنی

در هجر وصل باشد و در ظلمت است نور

اما فراتر از این، روی بردن به منبع اصلی عشق و نیرو و مصلحت است که می‌فرماید به دنبال هر سختی، گشادگی در راه است و این مژده به ما توان صبر و تلاش بیشتر برای رسیدن هدف را می‌دهد. دین اسلام سرمشق‌های عملی فراوان در اختیار ما می‌گذارد که چگونه معصومان با صبر توانستند به اهداف خویش دست یابند یا صبر کردند تا اراده خداوند جاری شود: حضرت محمد(ص)، حضرت علی(ع) و همه امامان دیگر. ما شیعیان به خوبی با مفهوم صبر و انتظار آشنا هستیم. حضرت امام صادق(ع) می‌فرماید: «هر کس می‌خواهد از یاوران حضرت قائم(عج) باشد باید انتظار بکشد و در عین صبر به تقوی و خوش خلقی عمل کند.» این مفهوم واقعی صبر را روشن می‌کند که مقصود، دست روی هم گذاشتن نیست بلکه مجاهدت و تلاش است که با ایمان به انجام کار خیر توأم می‌شود. در دین مبین اسلام روش‌های عملی برای آموختن صبر، چه در مورد موضوعات و خواسته‌های جسمی و چه در مورد خواسته‌های عاطفی و معنوی وجود دارد. برای نمونه، روزه ‌گرفتن در کنار مصلحت‌ها و سودمندی‌های فراوان دیگر، سبب تسلط بر نفس در مورد غرایز اولیه‌ای چون رفع تشنگی و گرسنگی می‌شود و صبر در این امور را می‌آموزد. صبر به انسان اعتدال در رفتار و گفتار و عواطف و اندیشه را می‌آموزد. فرد صبور می‌داند بزرگ‌ترین سفرها نیز با گام‌های کوچک آغاز می‌شود و تداوم می‌یابد. حضرت علی(ع) می‌فرماید: «کسی را که شکیبایی نجات ندهد بی‌تابی او را هلاک گردانده.

● صبر؛ فرصتی برای لذت بردن

ضرورتی نیست که انسان بخواهد با جهش‌های قورباغه‌ای به پیش بیفتد زیرا این‌گونه جهش‌ها گاه فرد را در مسیری به جلو می‌برد که به هدف شایسته‌ای ختم نمی‌شود. لازم است انسان در حالی که هدف اصلی را جلوی چشم دارد، زیر پای خویش را نیز نگاه کند. به همان نحو که برای گفتن چیزی ابتدا باید در مورد آن اندیشید:

اول اندیشه وانگهی گفتار

پای بست آمدست پس دیوار

در این عصر افراد زیادی را می‌بینیم که با سرعت حرکت می‌کنند و با شتاب هر چه تمام‌تر و بی‌صبرانه می‌دوند. اما باید پرسید: «به کجا چنین شتابان؟» اگر در جست‌وجوی خوشبختی هستید آهسته‌تر بروید تا خوشبختی بتواند به شما برسد. افراد زیادی را می‌بینیم که گویی همیشه در فردا زندگی می‌کنند، فرصتی برای لذت بردن از آنچه هستند و دارند نمی‌یابند. با فرزند خود نیز چنین می‌کنند. وقت کودک خود را در سال‌های پیش از دبستان با آموختن درس‌های دبستان پر می‌کنند و به او فرصتی برای پرورش حواس خود از راه‌های طبیعی و برخورداری از تعامل با همسالان نمی‌دهند. در دوره دبستان هم به او فرصت بازی و ارتباط با همسالان را برای تقویت حواس و آموختن روابط اجتماعی نمی‌دهند بلکه می‌خواهند او را برای دبیرستان آماده کنند. در دبیرستان هم مرتبا دانشگاه را به او یادآوری می‌کنند. چنین فردی از نظر عاطفی محروم و از نظر ارتباط اجتماعی منزوی می‌شود و در برخورد با دیگران محبت و عشق و ایثار را رعایت نمی‌کند زیرا به نظر او هر چیزی فقط در صورتی که به پیشرفت مادی او کمک کند ارزش دارد.

شاید اکنون شما هم این عقیده را داشته باشید که بی‌صبری و سودای قدرت و ثروت هر چه سریع‌تر جز به تلخکامی فرد و دیگران نمی‌انجامد، حال آنکه مشخصه عالمان و دانشمندان و همه مومنان صبر است که کلید پیروزی است:

از کران تا به کران لشکر ظلم است ولی

از ازل تا به ابد فرصت درویشان است

دکتر فربد فدایی

مدیرگروه روان‌پزشکی و دانشیار دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی