نابغه ایرانی

به مناسبت روز بزرگداشت ابوریحان

محمد بن احمد خوارزمی، معروف به ابوریحان بیرونی در سال ۳۶۲ ه .ق (۹۶۵ م)‌ در ده روستاق واقع در حومه شهر خوارزم به دنیا آمد و سال ۴۴۰ ه .ق در شهر غزنه چشم از جهان فروبست. یکی از چهره‌های بزرگ علمی ایران که هنوز آرا و اندیشه‌ها و تئوری‌های علمی‌اش در سطح برتر و در مراکز علمی جهان، قابل بهره‌گیری و توجه قرار دارد، هرگز از کسب دانش، پژوهش و دانستن خسته نمی‌شد.

اهل مباحثه علمی و تبادل آرا و مصداق بارز این سخن معروف بود: ز گهواره تا گور دانش بجوی. در این گفتار زندگی و دستاوردهای این نخبه دانش ایران را بررسی کرده‌ایم.

● رهرو آهسته و پیوسته

پیرو آگاهی‌های اندکی که به ما رسیده و متاسفانه این یک کمبود عمده از تاریخ ایران و پژوهش‌هایی درباره آن است، ابوریحان از کودکی تمایل داشت همه چیز را بداند و با کودکان همسال خود متفاوت بود. دگراندیشی از کودکی در وجودش رخنه کرده و مدام در جستجوی دانش و افزودن بر میزان آگاهی‌اش بود. در آموختن دانش برای خود حد و مرزی نمی‌شناخت و محدودیت ایجاد نمی‌کرد. هیچ گاه تعصب بیجا و کورکورانه نتوانست برای او مانع ایجاد کند. دشمن سرسخت نادانی و خرافه‌پرستی بود و تا مطلبی را منطبق بر واقعیت نمی‌یافت و به عبارتی با عقل و خرد ناسازگار و غیرعلمی می‌نمود آن را نمی‌پذیرفت. معتقد بود تعصب چشم‌های بینا را کور و گوش‌های شنوا را کر می‌کند.

زبان‌های عربی، یونانی و سانسکریت را می‌دانست و از آرا، پژوهش‌ها و نوشته‌های او درباره فرهنگ و آداب و رسوم و باورهای هند و یونان و دیگر ادیان و قومیت‌ها این نکته بخوبی پیداست. علاقه فراوانی به تحقیق در فرهنگ ملت‌ها داشت. در زمان او خراسان و ماوراءالنهر مهد دانش و فرهنگ بود. بعلاوه بخارا، مرکز حکومت سامانیان دوران تجدید حیات علمی ایران در خراسان قرار داشت. ابوریحان در مسیر زندگی پرتلاطم خودش ابتدا به دربار منصور سامانی و سپس به گرگان نزد امیر عنصرالمعالی اسکندر بن قابوس وشمگیر از پادشاهان آل‌زیار رفت که حاکمی دانش‌دوست و اهل فرهنگ بود. سپس با ابن‌سینا آشنا شد که ۷ سال از او کوچک‌تر بود. اگرچه پادشاه به یک وزیر دانا و اهل دانش نیاز مبرم داشت، ولی ابوریحان پیشنهاد او را برای قبول این مقام رد کرد و مسوولیت‌های سیاسی را مانعی در برابر اندوختن دانش قلمداد می‌کرد. در آن دوران ری، بخارا، مرو، خوارزم، گرگان و سمرقند در زمره شهرهای مهم و مراکز علمی ایران و محل تجمع دانشمندان بزرگ ایران بود.

در دربار قابوس، آثار الباقیه را در ۳۰ سالگی و اوج پختگی فکری نوشت که بیش از هر اثر دیگرش شهرت عالمگیر دارد. در این سن ابوریحان تمام علوم شناخته شده عصر خودش را فراگرفت و سپس به ری رفت و سرانجام در پایان حکومت زیار که گرگان پر از آشوب و ناآرامی‌ شده بود به خوارزم برگشت و مورد حمایت مامونیان ابوالعباس واقع شد و پس از سلطه غزنویان بر خوارزم، با وجود آزار فراوانی که سلطان محمود به او رساند، همه جا و حتی در جنگ هند همراهش بود، اما هرگز از او دل خوشی نداشت.

ابوریحان اندیشمندی متعهد و بی‌طرف و به فرهنگ و تمدن ایران علاقه‌مند بود. دور بودن از دانش را همانند رفتن روح از کالبدش می‌دانست. فردی شجاع و صریح در ابراز عقایدش بود. اندیشمندی خردگرا که در حلقه فلاسفه و روشنفکران و دانشمندان ایران و اسلام همتایی ندارد. از این رو در میان پیروان مکتب اصالت عقل Rationalism جایگاه ارزشمندی دارد.

متفکران دوران رنسانس اروپا، بیرونی را شخصیتی نوگرا، نواندیش، دگراندیش و اهل تساهل و مدارا دانسته‌اند که در مسائل علمی بینش و آگاهی کامل و نظریات صائب و نافذ داشت و جالب است که وی در قرون وسطی سال‌های سرکوب دانش و دانشمندان در اروپا رشد کرد و به این پایه رسید و تا امروز اروپاییان در پژوهش‌های خود درباره فرهنگ ملت‌ها بویژه هند، به تحقیقات بیرونی و کتاب او در این زمینه وابسته‌اند. جی بوهلر (G. Bouheler) پژوهشگر زبان سانسکریت، کتاب تحقیق ماللهند بیرونی را ارزشمند و علمی و آثار جهانگردان چینی مانند هون تسانگ‌ (Hoon Tesang) و مگاستنس‌ (Megastens) یونانی را در برابر کتاب بیرونی همانند قصه‌های کودکان می‌داند.

● تالیفات

محصول تفکر و مطالعات گسترده وی در آثاری پر بار به لحاظ علمی گردآمده و هر کدام از نوشته‌های بیرونی سده‌های پی در پی آبشخور تحقیقات اهل دانش و تحقیق بوده و در آینده نیز خواهد بود. جای شگفتی نیست که در کارنامه او افزون بر ۱۸۰ رساله علمی، تئوری‌ها و اختراعات و کتاب، به عنوان یکی از پرکارترین دانشمندان ایرانی معروف است. این آثار در موضوع‌های مختلف علوم هیات، نجوم، جغرافیا، تاریخ، فرهنگ و... نگارش شده است. برخی آثار معروف او عبارتند از:

▪ آثار الباقیه عن القرون الخالیه: یکی از معروف‌ترین آثار علمی و تحقیقی بیرونی در زمینه فرهنگ و تمدن ایران پیش از اسلام و در برگیرنده جشن‌ها و آیین‌ها و آداب و رسوم و باورهای ایرانیان در دوران باستان و یک منبع بسیار گرانبها برای پژوهش درباره تاریخ گذشته ایران به شمار می‌آید.

▪ تحقیق ماللهند: پژوهش علمی و منحصر به فرد درباره تاریخ و فرهنگ و باورهای مردم هند و حاصل ۳۰ سال کنکاش علمی در سرزمین هند از جنبه پژوهشی و علمی یکی از معتبرترین منابع است که هنوز هم مورد توجه و بهره‌گیری اهل علم و تحقیق در این زمینه قرار می‌گیرد.

▪ جغرافیا: یکی از نخستین تالیفات در علم جغرافیا و شامل اطلاعات جامعی در جغرافیاست. ابوریحان یک فیلسوف نیست و اثر تخصصی نیز در این زمینه ننوشته، اما دید وسیع و اطلاعات گسترده‌ای در فلسفه داشت. روش و مشرب ویژه فلسفی نداشت، ولی ضمن تالیفاتش به مفاهیم و مباحث فلسفی می‌پردازد حتی با شیخ‌الرئیس بوعلی سینا تبادل افکار و بحث‌های علمی جالب کرده و فلسفه ارسطو و عقاید وی را به نقد کشیده است. هنر اصلی او در فلسفه این است که وجوه مشترک و موافق فلسفه افلاطون را با حکمت هندوانی مشخص کرده است.ابوریحان برای ثبت یک نظر یا ایده صرفا به مشاهده یا شنیدن آنها بسنده نمی‌کند. گرچه او بسیاری از اطلاعات خود را در باب زبان‌ها و فرهنگ و باورهای هند و یونان و دیگر ملت‌ها از زبان مردمانی جمع‌آوری می‌کرد که به خوارزم رفت و آمد می‌کردند.

اخباری را هم که می‌شنید یا در تاریخ می‌خواند تا زمانی که صحت علمی ‌آن برایش روشن نمی‌شد باور نمی‌کرد و با احتیاط برخورد می‌کرد. چه او عمر بشر را کوتاه و توانایی او را اندک می‌داند که بتواند تمام جوانب زندگی بشر را درک و فهم و ثبت کند. طبیعت قوانین تغییر‌ناپذیر دارد و نقصان‌پذیر نیست. علم یقینی وقتی حاصل می‌شود که عقل و منطق به آن حکم کند و گواهی بدهد.اگرچه نام ابوریحان در شمار فلاسفه ایرانی ثبت نشده و او دانشمند علم نجوم و هیات، ریاضیات، جغرافیا و یک محقق بزرگ است، با این وصف بهتر است بگوییم او فیلسوف و ریاضیدانی با افکار و اندیشه‌های نو، خلاق و تازه است که تا آن زمان مطرح نشده بود. اگر ارسطو و ابن سینا را نقد کرده، علمی بوده و به آنها احترام فراوانی قائل است.

قاسم آخته