پنجشنبه, ۹ اسفند, ۱۴۰۳ / 27 February, 2025
تاملی بر پویایی اندیشه سیاسی امام خمینی ره
سرنوشت سیاسی تشیع كه پس از واقعه كربلا عمیقا اندوهبار شده بود در هاله‌ای از تقیه و تامل فرو رفت و به‌ویژه در عصر غیبت با هول و هراس‌های بسیاری درآمیخت تا آنجا كه كار فلسفه و فقه سیاسی شیعه به اجمال و اهمال و مهجوریت كشید و یكی از عمیق‌ترین و اساسی‌ترین عرصه‌های علمی و عملی اسلام در گرداب حوادث روزگار مورد غفلت و كوتاهی قرار گرفت. حتی ظهور حكومت‌های شیعه مذهبی چون صفویه نیز نتوانست فقه و فلسفه سیاسی شیعه را تمام قامت بر پا دارد و ملاحظات بسیاری بر سیره سیاسی زعمای شیعه سایه گسترد. اما به هر حال ایجاد تحولات بزرگ در اندیشه سیاسی شیعه معمولا معطوف به تحقق و عمل بوده و تندی‌ها و كندی‌های شئون و مبناهای اندیشه سیاسی در بوته عمل بازشناسی و اصلاح گردیده است.
گذار از اندیشه سیاسی حضرت امام(ره) از اصلاحات به انقلابات بزرگ و اساسی و برانداختن طرحی نو برای فلسفه سیاسی اسلام معطوف به همان زمینه‌های علمی و واقعیت‌های روزگار است. در مقایسه‌ای تطبیقی میان اندیشه و فعل سیاسی مرحوم محقق سبزواری(ره) در تعامل با دستگاه سلطنت شاه‌عباس صفوی و اندیشه و روش سیاسی حضرت امام(ره) در قبال سلطنت پهلوی نكته و آموزه‌های فراوانی وجود دارد كه محقق اندیشه سیاسی اسلام را مفید و رغبت‌انگیز خواهد بود. امید است با مطالعه مقاله ذیل این مقصود فراهم گردد.
تاریخ اندیشه سیاسی اسلامی از سه منظر قابل بررسی است:
الف) اندیشه سیاسی سلطه‌جویانه
ب) اندیشه سیاسی اصلاحی
ج) اندیشه سیاسی انقلابی
الف) اندیشه سیاسی سلطه‌جویانه: این اندیشه‌ای در صدد حفظ وضع موجود است. محور اساسی این نظریه جمله مشهور «الحق لمن غلب» می‌باشد. این اندیشه هیچ‌گونه توجهی به آسیب‌شناسی نظام سیاسی ندارد، چرا كه اندیشمند، نظام سیاسی را در هر شكلی می‌پذیرد. كم نیستند اندیشمندانی كه استبداد و سلطنت را، در عالم اسلام و جهان غیراسلام نهادینه كرده‌اند. برای مثال عالم بزرگ اهل سنت، فضل الله بن روزبهان خنجی، در كتاب مشهور خود به نام «سلوك الملوك»، در بحث حكومت‌های مشروع، حكومتی را كه از طریق استیلا، قهر، شوكت و غلبه به وجود آمده باشد، حكومتی دینی می‌داند:
«و طرق انعقاد امامت چهار است: اول، اجماع مسلمانان بر امامت او و بیعت اهل حل و عقد از علما، قضات و روسا [...] طریق دوم، استخلاف امام سابق، كسی را كه شرایط امام در او جمع شده باشد [...] سوم از طرق انعقاد امامت، شوری است [...] طریق چهارم از اسباب انعقاد پادشاهی، امامت، استیلا و شوكت است. علما گفته‌اند كه چون امام وفات كند و شخصی متصدی امامت گردد، بی‌بیعتی و بی آن كه كسی او را خلیفه ساخته باشد و مردمان را قهر كند به شوكت و لشكر، امامت او منعقد می‌گردد، خواه قریشی باشد، خواه نه و خواه عرب باشد یا عجم یا ترك و خواه مستجمع شرایط باشد و خواه فاسق و جاهل و اگر چه آن مستولی بدین فعل عاصی می‌گردد و چون به واسطهٔ سطوت و استیلا جای امام گرفته، او را سلطان گویند و امام و خلیفه بر او اطلاق توان كرد.»۱
از نظر نویسندهٔ «سلوك الملوك» بر حاكم فاسق، جاهل، مستجمع شرایط، عاصی و... می‌توان «امام» و «خلیفه» اطلاق كرد؛ زیرا شوكت و لشكر باعث قدرت و مقبولیت حاكم می‌شود. روشن است كه اگر متفكری چنین نظریه‌ای را بپذیرد، هیچ‌گاه به آسیب‌شناسی نظام سیاسی و ارائه نظریات مخالف رو نمی‌آورد، زیرا اعتقادی به آسیب ندارد كه بخواهد او را بشناسد یا بشناساند. البته حكومت‌های استبدادی و سلطه جویانه نیز چیزی جز تعریف و تمجید نمی‌خواهند.
ب) اندیشه سیاسی اصلاحی: اندیشه‌ای است كه با توجه به شرایط زمان، مكان، امكانات و مقتضیات دیگری كه از آنها به «واقعیت‌های موجود» تعبیر می‌شود، با پوششی تقیه گونه، پیشنهادهایی به منظور اصلاح و بهبود نسبی امور ارائه می‌دهد؛ در حالی كه از اصول و ارزش‌های اساسی خود عقب‌نشینی نمی‌كند و اگر شرایط مساعد باشد پیشنهادهای بیشتری را مطرح می‌كند.
در میان عالمان شیعی شیخ مفید، شیخ طوسی، علامه حلی، محقق كركی، محقق سبزواری، مرحوم نراقی و علامه نائینی اندیشه‌های سیاسی اصلاحی دارند؛ بنابراین اقدامات علمی و عملی این متفكران براساس شرایط زمان آنها بوده است. در شیوه این دسته از علما، تقاضاهایی مبنی بر اجرای احكام در قالب بیانی كه نشانگر مصالحه با سلطنت و نه مشروعیت بخشیدن به آن باشد، وجود دارد؛ شبیه آنچه علامه نائینی درخصوص سلطنت مشروطه، به كمك اصولی چون عمل به «قدر مقدر» و «دفع افسد به فاسد» مطرح نمود. بدیهی است بر این نوع اندیشه اصولی مانند ضرورت حكومت، تقدیم اهم بر مهم، عدالت اجتماعی، تكلیف، رعایت مصلحت اسلام و مسلمین، نفی سبیل و... تاثیرگذار می‌باشند، به ویژه اصل «اجتهاد» كه در حقیقت، جهت دهنده تمامی این اصول است.
اندیشه سیاسی حضرت امام خمینی(ره) و به تبع آن اقدامات سیاسی ایشان، در مقطعی از تاریخ، اصلاحی است. فرازهایی از كتاب «كشف الاسرار»، بیانگر تحلیل ما از اندیشه سیاسی اصلاحی علمای شیعه می‌باشد:
«ما ذكر كردیم كه هیچ فقیهی تا كنون نگفته و در كتابی هم ننوشته كه ما شاه هستیم یا سلطنت حق ما است. آری، همان طور كه ما بیان كردیم، اگر سلطنتی و حكومتی تشكیل شود، هر خردمندی تصدیق می‌كند كه خوب است و مطابق مصالح كشور و مردم است. البته تشكیلاتی كه بر اساس احكام خدا و عدل الهی تاسیس شود، بهترین تشكیلات است، لكن اكنون كه آن را از آنها نمی‌پذیرند، اینها هم با این نیمه تشكیلات هیچ گاه مخالفت نكرده و نخواستند اساس حكومت را بر هم بزنند و اگر گاهی هم با شخص سلطانی مخالفت كردند، مخالفت با همان شخص بوده، از باب آن كه بودن او را مخالف صلاح كشور تشخیص دادند، وگرنه با اصل اساس سلطنت تا كنون از این طبقه مخالفتی ابراز نشده [است]... مجتهدین همیشه خیر و صلاح كشور را بیش از همه می‌خواهند.»۲
نكته اساسی در تفكر و اندیشه سیاسی مجتهدین همین عبارت می‌باشد:
«مجتهدین همیشه خیر و صلاح كشور را بیش از همه می‌خواهند» و طبیعی است كه پیشنهاد امام(ره) باید در همین فضا درك شود وگرنه تفاسیر دیگر، در مقام «بما لایرضی صاحبه» خواهد بود.
تفسیر حضرت امام(ره) درباره رفتار و عمل سیاسی ائمه(ع) نیز مشابه تفسیر ایشان از رفتار سیاسی علما و مجتهدین است. از نظر وی همكاری ائمه(ع) با حاكمان جور، غیرمشروع و غاصب، با هدف خیر و صلاح مسلمین بوده است و این به معنای تایید حكومت‌های جور و نفی قیام برای برپایی حكومت حق نمی‌باشد. در این خصوص مطالب زیر قابل تامل است:
«اكنون اگر كسی تكذیب كند از وضع یك حكومتی كه این حكومت‌ها، جائرانه است و كسی هم تا زمان دولت حق نمی‌تواند آنها را اصلاح كند، چه ربط دارد به این كه حكومت عادلانه نباید تشكیل داد؟ بلكه اگر كسی جزئی اطلاع از اخبار ما داشته باشد، می‌بیند كه همیشه امامان شیعه با آن كه حكومت‌های زمان خود را حكومت ظالمانه می‌دانستند و با آنها آن طورها كه می‌دانید سلوك می‌كردند، در راهنمایی برای حفظ كشور اسلامی و در كمك‌های فكری و عملی كوتاهی نمی‌كردند و در جنگ‌های اسلامی در زمان خلیفهٔ جور، باز شیعیان علی(ع) پیش‌قدم بودند. جنگ‌های مهم و فتح‌های شایانی كه نصیب لشگر اسلامی شده، مطلعین می‌گویند و تاریخ نشان می‌دهد كه یا به دست شیعیان علی(ع) یا به كمك‌های شایان تقدیر آنها بوده. شما همه می‌دانید كه سلطنت بنی‌امیه در اسلام، بدترین و ظالمانه‌ترین سلطنت‌ها بوده و دشمنی و رفتارشان را با آل پیغمبر(ص) و فرزندان علی بن ابی طالب(ع) همه می‌دانند و در میان همهٔ بنی هاشم بدسلوكی و ظلمشان به علی‌بن الحسین زین‌العابدین(ع) بیشتر و بالاتر بود. به همین سلطنت وحشیانه جائرانه، ببینید علی‌بن الحسین(ع) چقدر اظهار علاقه می‌كند. در كتاب صحیفهٔ سجادیه می‌گوید:
«اللهم صل علی محمد و آله و حصن ثغور المسلمین بعزتك و أید حماتها بقوتك و اسبق عطایا هم من جدتك [...] تا آخر این دعا كه قریب هشت صفحه است.»۳
اصل مهم در رفتار سیاسی ائمه(ع) و مجتهدین، حفظ كشور اسلامی است. با این وصف حضرت امام(ره) تنها به گفتمان اصلاح نمی‌پردازد، بلكه دست از این همكاری مصلحت‌اندیشانه برمی‌دارد و حفظ كشور اسلامی را در گرو حركتی جدید، با عنوان انقلاب، نفی رژیم سلطنتی و تاسیس حكومت اسلامی معنا می‌كند. از این رو نوشتار حاضر تاكید اساسی بر اندیشه انقلابی امام(ره) و آسیب‌شناسی انقلابی ایشان دارد. در واقع، تحول مهم تاریخ اندیشه سیاسی شیعه انتقال از «تفكر اصلاحی» به «تفكر انقلابی» است. كه امام خمینی(ره) بانی و عامل آن در دوره معاصر بودند در ادامه به چگونگی «اندیشه انقلابی» امام(ره) نیز پرداخته می‌شود.
ج) اندیشه سیاسی انقلابی: این نوع اندیشه درپی تغییر صددرصد اوضاع است. مبنا و هدف آن، عمل به تكلیف الهی در راستای حفظ كشور اسلامی می‌باشد كه این ویژگی، شیعی و اسلامی است. اندیشه سیاسی انقلابی، در دوران معاصر و در صدر اسلام نیز به چشم می‌خورد. نخستین‌بار، پیامبر اسلام(ص) اندیشه سیاسی اسلام را مطرح فرمود. آن حضرت توانست با تكیه بر تعالیم اسلامی، جامعه جاهلی را به جامعه‌ای اسلامی تبدیل كند، در مدت زمانی كوتاه نابسامانی‌های مادی و معنوی را از بین برده و بركات مادی و فضایل معنوی به ارمغان بیاورد. حضرت علی(ع) در توصیف این وضعیت می‌فرمایند:
«ان الله بعث محمداً صلی الله علیه و آله و سلم نذیراً للعالمین و امیناً علی التنزیل و انتم معشر العرب علی التنزیل و انتم معشر العرب علی شر دین و فی شر دار منیخون بین حجارهٔ خشن و حیات صم تشربون الكدر و تاكلون الجشب و تسفكون دمأكم و تقطعون ارحامكم، الاصنام فیكم منصوبه و الاثام بكم معصوبهٔ.
خداوند متعال محمد(ص) را تبلیغ كننده بر عالمیان و امین برای فرستادن قرآن و رسالت مبعوث كرد و در آن حال شما گروه عرب، دارای بدترین دین بودید و در بدترین جامعه زندگی می‌كردید. در میان سنگ‌های سخت و مارهای كر زندگی می‌كردید، آب‌های تیره می‌آشامیدید و غذای خشن می‌خوردید و خون یكدیگر را می‌ریختید و از خویشاوندان خود قطع رابطه می‌كردید، بت‌ها در میان شما (برای پرستش) نصب شده [بود] و گناهان و انحراف‌ها سخت به شما بسته بود.»۴
اندیشه سیاسی امام(ره) از مهمترین اندیشه‌های انقلابی --- اسلامی است كه در دوره معاصر مطرح شده و به انجام رسیده است. اندیشه سیاسی ایشان در راه گذر از «اندیشه اصلاحی» به «اندیشه انقلابی» به تحولی تدریجی دچار گردید و این، همان نقطهٔ قوتی است كه به كمك شناخت دقیق اوضاع، شرایط و امكانات و با استعانت از اصل پویای تفكر شیعی، یعنی «اجتهاد» شكل گرفته است. امام(ره) با همه درك عمیقی كه از اندیشه اصلاحی داشت، آن را برای وضعیت معاصر مناسب ندید. وی با شناخت آسیب‌ها، آفت‌ها و بیماری‌های موجود در جامعه و سیاست ایران، جهان اسلام و حتی نظام بین‌الملل، به ارایه راه‌حل‌ها و درمان این مجموعه پرداخت و با تشكیل جمهوری اسلامی موفق شد راه را برای آفت زدایی از مجموعه كشورهای اسلامی و نظام بین‌الملل باز نماید.
نجف لك‌زایی
پی‌نوشت‌ها:
۱- فضل‌الله بن روزبهان خنجی اصفهانی : سلوك الملوك، به تصحیح و مقدمه محمدعلی‌موحد، صص ۸۲ - ۷۹.
۲- روح‌الله موسوی خمینی: كشف الاسرار، ص ۱۸۷ - ۱۸۶.
۳- همان، ص ۲۲۶ - ۲۲۵.
۴- نهج‌البلاغه، سید رضی، ترجمه و تفسیر علامه محمدتقی جعفری، ج ۵، ص ۱۳۰ - ۱۲۹.
۵- وی از علمای معروف دوره صفویه است. كفایهٔ الاحكام، ذخیرهٔ المعاد فی شرح الارشاد و روضهٔ الانوار عباسی از آثار مهم او می‌باشند.
۶- محمدباقر سبزواری مشهور به محقق سبزواری: روضهٔ الانوار عباسی، مقدمه، فصل دوم.
۷- همان.
۸- همان.
۹- همان.
۱۰- همان.
۱۱- همان.
۱۲- همان.
۱۳- همان.
۱۴- همان.
۱۵- همان.
۱۶- همان.
۱۷- همان.
۱۸- همان.
۱۹- همان.
۲۰- همان.
۲۱- همان.
۲۲- همان، قسم اول، باب پنجم، فصل اول.
۲۳- همان، قسم دوم، باب سوم، فصل چهارم.
۲۴- همان، قسم اول، باب پنجم، فصل اول.
۲۵- همان، مقدمه، فصل دوم.
۲۶- همان.
۲۷- آیین انقلاب اسلامی (گزیده‌ای از اندیشه و آرای امام خمینی)، ص ۱۶۰ - ۱۵۹.
۲۸- همان، ص ۱۶۰.
۲۹- آیین انقلاب اسلامی (گزیده‌ای از اندیشه و آرای امام خمینی)، ص ۱۶۰.
۳۰- آیین انقلاب اسلامی (گزیده‌ای از اندیشه و آرای امام خمینی)، ص ۱۵۶ و ر.ك. به: غلامرضا اورعی: اندیشه امام خمینی درباره تغییر جامعه.
۳۱- آیین انقلاب اسلامی (گزیده‌ای از اندیشه و آرای امام خمینی)، ص ۱۵۹ - ۱۵۸.
۳۲- همان، ص ۱۵۹.
۳۳- روح‌الله موسوی خمینی : صحیفه نور، ج ۲، ص ۱۳۳ - ۱۳۲.
۳۴- روح‌الله موسوی خمینی: صحیفه نور، ج ۲، ص ۱۳۲.
۳۵- همان، ج ۱، ص ۲۰۲.
۳۶- آیین انقلاب اسلامی (گزیده‌ای از اندیشه و آرای امام خمینی(ره»، ص ۳۶۰ - ۳۵۹.
۳۷- همان، ص ۳۶۰.
۳۸- برای مطالعهٔ بیشتر ر.ك. به نحو: فرمایشات حضرت امام(ره) ۲در منابع زیر: ۱. آیین انقلاب اسلامی (گزیده‌ای از اندیشه و آرای امام خمینی(ره»؛ ۲. غلامرضا اورعی: اندیشه امام خمینی درباره تغییر جامعه؛ ۳. نجف لك‌زایی و منصور میر احمدی: زمینه‌های انقلاب اسلامی ایران.
۳۹- روح‌الله موسوی خمینی: صحیفه نور، ج ۱، ص ۳.
۴۰- ر.ك. به: نجف لك‌زایی: اندیشه سیاسی محقق سبزواری، «بحث ساختار نظام سیاسی از نظر محقق سبزواری» (در دست انتشار).
۴۱- ر.ك.به: جان فوران: مقاومت شكننده (تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا سال‌های پس از انقلاب اسلامی)، ترجمه احمد تدین، صص ۳۶ - ۲۱.
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمد‌رضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست