مروری جامع بر کلیه خو اص پزشکی آکلیل کوهی یا رزماری

رزماری با نام علمی Rosmarinus officinalis گیاه بوته ای همیشه سبز مدیترانه با تقویت وبهبود گردش خون موجب برافروختگی وتحریک در سطح پوست سر گردیده وگفته می شود با ایجاد اکسیژن بیشتر در خون پیاز مو را تقویت نموده ودر درمان ریزش مو د ر مراحل ابتدائی پیشگیری موثر است

برگ و سرشاخه‌های گلدار خشک شدۀ گیاه Rosmarinus officinalis از خانوادۀ نعناعیان (Lamiaceae) است که حداقل دارای ۱ درصد (حجم/وزن) روغن فرار می‌باشد (۱و۲).

● نامهای گیاه:

▪ لاتین: Rosmarinus officinalis

▪ فارسی: رزماری، رومارن

▪ عربی: اکلیل الجبل، حصالبان، حصالبان اکسیر

▪ انگلیسی: Rosemary, Common Rosemary, Moorwort , Herb of memory

▪ آلمانی: Echter Rosmarin, Anthoskraut, krankrautblatter, kranzenkrautblatter

▪ فرانسه: Romarin, Rose marine, Herbe aux couronnes, Feuilles de Rosmarin

● ریخت شناسی

گیاه معطر بوته‌ای و پایا، با شاخه‌های بالارونده، که ارتفاع آن به ۲ متر می‌رسد. برگها باریک با انتهائی بدون نوک و سوزنی‌شکل ، گلها به رنگ سبز تیره و به ندرت صورتی یا سفیدرنگ است (۶و۵).

● اندام داروئی

برگ و سرشاخه‌های گلدار گیاه، اندام داروئی رزماری را تشکیل می‌دهد (۱و۲).

▪ زمان جمع‌آوری: برگ و سرشاخه‌های گلدار گیاه رزماری هنگام شروع باز شدن گلها و در فصول بهار و تابستان جمع‌آوری می‌گردد (۷).

● دامنهٔ انتشار

پرورش گیاه رزماری در بیشتر نواحی ایران معمول می‌باشد (۱). پرورش‌دهندگان عمدۀ گیاه رزماری را در دنیا کشورهای شمال آفریقا خصوصاً مراکش و تونس و کشورهای جنوب اروپا خصوصاً اسپانیا، فرانسه، ایتالیا، یوگسلاوی و آمریکا تشکیل می‌دهند.

● سازگاری

رزماری در زمینهای آهکی سبک و آفتابگیر بخوبی رشد می‌کند. معمولاً از این گیاه بعنوان پرچین همیشه سبز در باغات استفاده می‌شود. گیاه رزماری مقاومت بالایی به خشکی و شوری دارد (بیشتر از اسطوخودوس ) و شدت بالای تابش خورشید را بخوبی تحمل می‌کند. از این گیاه در فضای سبز استفاده می‌شود.

● روش تکثیر و کاشت

از طریق کاشت دانه‌های رسیده، قلمه زدن و خوابانیدن تکثیر می‌شود. بهترین روش تکثیر این گیاه قلمه است. بدین طریق که در بهار یا پائیز سر شاخه‌های این گیاه را در ماسه کاشته و در محل مناسبی نگهداری می‌کنند که پس از ۲ الی ۳ ماه قلمه‌ها ریشه‌دار شده و سپس آنها را به محل اصلی منتقل می‌کنند. معمولاً فاصله کاشت بوته‌ها ۷۰ الی ۱۰۰ سانتی متر است و تراکم کشت آن در هکتار ۱۰۰۰۰ الی ۱۲۰۰۰ بوته در هکتار است.

برای کاشت این گیاه در زمین در پائیز شخم عمیقی زده می‌شود و کود حیوانی و شیمیایی بر حسب نیاز با توجه به توصیه آزمایشگاه داده می‌شود. روی این گیاه آفت و یا بیماری خاصی مشاهده نمی‌شود و حتی در زمینهای آلوده به نماتد بخوبی رشد می‌کند و محصول می‌دهد (همچنین اسطوخودوس )

● کوددهی

در پائیز هر سال با استفاده از کودهای حیوانی به میزان ۱۰ الی ۱۵ تن در هکتار انجام می‌شود که بین ردیف‌های کشت کودها به خاک داده می‌شود و در فصل رشد تنها از کودهای ازتی و یا کود کامل ( تمام عناصر ) جهت تکمیل عناصر غذایی مورد نیاز گیاه در ۲ الی ۳ نوبت استفاده می‌شود . معمولاً مزارع اسطوخودوس و رزماری بصورت جوی و پشته می‌باشد که معمولاً بوته‌ها روی پشته‌ها کاشته می‌شود . برای آبیاری در جویها آب می اندازند که به بوته‌ها آب نرسد .

● برداشت محصول

بهره برداری از این گیاه معمولاً از سال دوم آغاز می‌شود و هنگامی برداشت انجام می‌شود که گیاه در حال گل دادن است . بایستی توجه داشت که سیستم هرس رزماری مانند اسطوخودوس است تا ساقه‌های زیادی تولید شده و موجب پر پشت شدن گیاه شود . معمولاً برگها را پس از چیدن در سایه خشک می‌کنند و اگر بخواهند از برگها اسانس بگیرند بایستی محصول برداشت شده را بلافاصله به محل تقطیر یا کارخانه فرآوری حمل نمود. معمولاً از هر ۱۰۰ کیلو گرم سرشاخه گلدار ۱۰۰ الی ۲۰۰ گرم اسانس استخراج می‌شود که از این اسانس در عطر سازی، تهیه صابون، ادکلن و فرآورده‌های زیبایی استفاده می‌شود .

● ترکیبات

مادۀ متشکلهٔ اصلی برگ و سرشاخه‌های گیاه رزماری را روغن فرار تشکیل می‌دهد فارماکوپهٔ گیاهی بریتانیا میزان روغن فرار رزماری را ۱% حجم در وزن ذکر کرده است، ولی میزان روغن فرار این گیاه در نقاط مختلف دنیا بین ۵/۰ تا ۵/۲ درصد گزارش شده است (۲و۸).

عمده‌ترین ترکیبات موجود در روغن فرار گیاه را ۱و۸ ـ سینئول (۱,۸ - cineol)، بورنئول (Borneol)، کامفر (Campher)، بورنیل استات (Bornyl acetate)، آلفاپی‌نن (۹۴۵; - pinene) و –B پینن تشکیل می‌دهند که بسته به شرایط جغرافیائی محل کشت گیاه، میزان و درصد هریک از این مواد متغیر می‌باشد (۲و۸).

سایر ترکیبات طبیعی موجود در برگ و سرشاخه‌های گلدار رزماری شامل این دسته‌ها می‌شود:

فلاونوئیدها مانند جنکوانین (Genkwanin) و لوتئولین (Luteolin)، اسیدهای فنلی مانند اسید رزمارینیک (Rosmarinic acid)، دی‌ترپن‌ها، تری‌ترپن‌ها، تانن‌ها، مواد تلخ، رزین، ساپونین، پروتئین، چربی، کربوهیدرات، فیبر، برخی املاح و ویتامینها.

● خواص درمانی

رزماری ضد نفخ ، ضد عفونی کننده ، سبب افزایش ترشحات شیره گوارشی و صفرا می‌شود . این گیاه مدر می‌باشد. اکثر گیاهان دارویی از خانواده نعنائیان می‌باشند. خانواده نعنائیان همه طبیعت گرم دارند. از این گیاه برای درمان روماتیسم و میگرن استفاده می‌شود و هم چنین رزماری باعث افزایش گردش خون در سطح بدن می‌شود. برای جلوگیری از ریزش مو و درمان کم مویی مصرف می‌شود. مصرف زیاد آن برای خانم‌های باردار مضر می‌باشد. در تهیه ادکلن و خوشبو کننده در شامپوها، کرم‌ها و صابون و لوازم آرایشی و بهداشتی مصرف می‌شود . اکلیل کوهی یا رزماری گیاه پرخاصیتی است و برای کسانی که مبتلا به کم‌خونی هستند یا دوره نقاهت را می‌گذرانند،ِ دم‌کرده آن توصیه شده است.رزماری در موارد رماتیسم، نقرس و سنگ کلیه موثر است.

همچنین مصرف این گیاه برای کسانی که به سرفه، سیاه سرفه، آسم و تپش قلب گرفتار هستند یا حالت عصبی، اضطراب و بی‌خوابی دارند یا مبتلا به میگرن از نوع عصبی هستند، توصیه شده است. رزماری التیام زخم‌های سوختگی را تسهیل کرده و ورم‌های دهان را به صورت محلول غرغره درمان می‌کند.

● آثار فارماکولوژیکی

آثار ضد میکروبی گیاه و روغن فرار رزماری و تعدادی از مواد مؤثره این گیاه علیه میکروبهای زیر تأیید گردیده است (۱۱). استافیلوکوکوس اورئوس، استافیلوکوکوس آلبوس، ویبریوکلرا، اشرشیاکلی، لاکتوباسیلوس برویس، پسودوموناس فلورسنس، رودوتورولا گلوتینیس، کورینه باکتریا. آثار آنتی‌اکسیدانی فراکسیون‌های مختلفی از گیاه رزماری نیز در شرایط برون‌تنی و درون‌تنی بررسی و تأیید شده است. در برخی از این موارد، آثار فوق با آثار آنتی‌اکسیدان‌های شناخته شده‌ای نظیر (Botylated Hydroxyanisole) BHA و (Botylated Hydroxytoluene) BHT) برابری می‌نماید (۱۲و۱۵).

روغن فرار رزماری اثر مشخصی بر روی عضلۀ صاف ایلئوم خوکچه هندی دارد که این اثر مربوط به بورنئول موجود در روغن فرار بوده که در شرایط آزمایشگاهی بعنوان یک آنتاگونیست استیل‌کولین عمل می‌نماید. همچنین در مطالعۀ دیگری اثر شل‌کنندگی روغن فرار رزماری بر روی اسفنکتر اودی (oddis sphincter) خوکچۀ هندی که قبلاً با مورفین منقبض شده بخوبی مشهود بوده است (۱۳و۱۱). آثار ضد التهاب، ضد کمپلمانی، آنتی‌اکسیدانی و آنتی‌گونادوتروپیک اسید رزمارینیک که یکی از مواد متشکلۀ اصلی گیاه رزماری می‌باشد نیز به اثبات رسیده است (۱۱و۴).

بر اثر مصرف خوراکی و یا استنشاق روغن فرار گیاه رزماری در موش، تحریک فعالیت لکوموتور دیده شده است که این اثر را به ۱و۸ ـ سینئول مربوط می‌دانند. اثر مهارکنندگی عصارۀ گیاه رزماری علیه فعالیت آنزیم اوره‌ آز و اثر فلاونوئید دیوسمین موجود در رزماری در کاهش شکنندگی مویرگی از سایر خصوصیات مهم فارماکولوژیک گیاه محسوب می‌شوند (۱۱).

● سایر آثار مهم رزماری و مکانیسم اثر:

۱- جلوگیری از ریزش مو و تقویت آن: ترپن‌ها و ترپنوئیدهای موجود در رزماری باعث دیلاتاسیون عروق، بهبود گردش خون محیطی و تغذیه بهتر فولیکول مو میشوند. در انسان، مصرف موضعی اسانس رزماری گردش خون را بهبود میبخشد که به علت اثرات مشخص تحریکی روی پوست است. در یک مطالعه دو سو بیخبر تصادفی شاهد دار، ۸۴ بیمار مبتلا به طاسی منطقه ای (Alopecia areata) در ۲ گروه مورد (۴۳ نفر) و کنترل(۴۱ نفر) مورد بررسی قرار گرفتند. گروه مورد شبی ۱ بار؛ به مدت حداقل ۲ دقیقه مخلوط اسانس ها بخصوص رزماری در پایه روغنهای حامل جوجوبا و دانه انگور را روی پوست سر ماساژ دادند. گروه کنترل شبی ۱ بار؛ به مدت حداقل ۲ دقیقه فقط مخلوط روغنهای حامل جوجوبا و دانه انگور را روی پوست سر ماساژ دادند. موفقیت روند درمانی با بررسی تصاویر سریال بطور جداگانه بوسیله دو متخصص پوست پیگیری شد. دوره درمان ۷ ماه بود و در ماه سوم و هفتم وضعیت بهبودی بررسی گردید. درجه بهبودی با استفاده از ۲ روش درجه بندی ۶نقطه ای(۶-point scale) و تجزیه و تحلیل کامپیوتری حدود نواحی مبتلا به طاسی مشخص گردید. براساس نتایج حاصله، ۱۹ نفر (۴۴%) از بیماران گروه مورد و ۶ نفر (۱۵%) از بیماران گروه کنترل بهبودی را نشان دادند . (p=۰.۰۰۸). در ارزیابی تصاویر؛ میزان بهبودی در گروه مورد نسبت به گروه کنترل قابل توجه بود.(p=۰.۰۵) محققین نتیجه گرفتند که استفاده از رزماری درمان مطمئن و موثر برای طاسی منطقه ای و درمان با این اسانس ها بطور قابل توجهی موثرتر از روغن های حامل به تنهایی است.

۲- درمان شوره سر: رزماری از طاسی زودرس جلوگیری میکند و غالباً در ترکیب با براکس(borax) برای پیشگیری از شوره سر به کار می رود. رزماری یک گیاه عالی برای مو محسوب میشود و با تحریک گردش خون پوست به برطرف شدن شوره سر و بهبود رشد و حالت موها کمک میکند.

● عوارض جانبی

مصرف داروئی موضعی گیاه و یا کاربرد فرآورده‌های آرایشی ـ بهداشتی حاوی رزماری در برخی از افراد حساس، گهگاه ایجاد قرمزی پوست، درماتیت، حساسیت پوستی و حساسیت به نور ایجاد می‌کند (۱۱و۱۰).

● موارد احتیاط

رزماری در دوران بارداری، شیردهی و در بیماران صرعی و فشار خون بالا بهتر است بکار نرود (۲و۱۱). روغن رزماری دارای ۲۰ـ۱۰ درصد کافور می‌باشد که اگر به مقدار زیاد مصرف شود می‌تواند موجب تشنجات صرع‌مانند شود.

● موارد استعمال در پزشکی گذشته

در طب گذشته از رزماری به صورت خوراکی بعنوان مدر و ضدنفخ و به صورت موضعی بعنوان ضد التهاب و ضد درد استفاده می‌کرده‌اند (۱). طی صدها سال از رزماری در مراقبت از پوست و مو استفاده شده و یکی از اجزاء ادکلن real و جزء اصلی آب تقطیری تهیه‌شده از الکل رقیق و گلهای رزماری است که نوعی مخلوط قابض گیاهی در حامل سرکۀ سیب می‌باشد و به پاکسازی، تقویت و سم‌زدائی پوست بویژه پوست‌های چرب و مستعد آکنه کمک نموده و به داشتن اثرات فوق‌العاده در ایجاد جوانی مشهور است. رزماری برای آبکشی موهای تیره و مالش‌دادن پوست سر مورد استفاده قرار می‌گیرد که برای تأمین سلامت موها و جلوگیری از ریزش بیش از حد آنها بویژه متعاقب بیماریها واقعاً ارزشمند است. رزماری به برگرداندن رنگ به موهای خاکستری و حتی درمان طاسی مشهور است.

● شامپو رزماری پرمون

رزماری با نام علمی Rosmarinus officinalis گیاه بوته ای همیشه سبز مدیترانه با تقویت وبهبود گردش خون موجب برافروختگی وتحریک در سطح پوست سر گردیده وگفته می شود با ایجاد اکسیژن بیشتر در خون پیاز مو را تقویت نموده ودر درمان ریزش مو د ر مراحل ابتدائی پیشگیری موثر است. در فارما کوپه گیاهی انگلیس (BHP ۱۹۹۶ ) این گیاه به عنوان ضد انگل وضد میکروب مطرح شده است که می تواند به علت حضور

موادی مانند فوانوئیدها ،ترکیبات فنلی ، دی وتری ترپن ها باشد. این مواد به عنوان ماده مؤثر در پیشگیری ورفع پوسته و شوره سر نیز مفید می باشند. عصاره رزماری موجود در این شامپو به دو طریق بیوشیمیائی در پدیده رفع آلو پسیا عمل می نماید.

۱) محافظت از غشا ء سلولهائی که در معرض تهاجم رادیکالهای آزاد حاصل از اکسیداسیون قرار دارند.

۲) مهارکننده فعالیت آنزیم ۵ آلفا ردوکتاز (Type I) مرتبط با تشکیل DHT در فولیکول مو که مستقیماً در آلوپسیا دخالت دارد.

شامپو رزماری پرمون با ایجاد گردش خون در سطح پوست موجب جوانتر شدن و شادابی موهایتان گردیده وضامن سلامت پوست وگیسوان شماست.

فرشاد اکبرنژاد

۱) زرگری ع. گیاهان داروئی. تهران، انتشارات دانشگاه، ۱۳۶۹ (ج ۴): ۶ ـ ۷۱.

۳) زاهدی.ا. واژه‌نامۀ گیاهی. تهران: انتشارات دانشگاه ۱۳۷۳ : ۱۵۸.

۴) مظفریان و.ا. فرهنگ نامهای گیاهان ایران. تهران: نشر فرهنگ معاصر، ۱۳۷۵ : ۱۵۸. گیاه آن خوراکی است و روغن آن مالیده می شود

۵) رده بندی گیاهان داروئی ـ دکتر محمد آزاد بخت

۶) رهیافتهای تولید و فرآوری گیاهان داروئی ـ دکتر امید بیگی