نگاهی به شاخص های کلیدی بخش انرژی در برنامهٔ سوم

گزارش سالانهٔ ریاست جمهوری اواخر شهریور ماه, موجب مقایسهٔ بخش های مختلف می شود عملکرد یکسالهٔ هر کدام از بخش ها در کنار سایر تجربیات سال های گذشته برنامه, علاوه بر فراهم کردن امکان مقایسهٔ بررسی آن بخش, امکان مقایسهٔ بخش های متفاوت با یکدیگر را نیز فراهم می آورد

این قبیل مقایسه‌ها، تا کنون در میان بخش‌های اقتصادی و بخش‌هائی چون انرژی که شاخص‌تر هستند، صورت گرفته است؛ آن هم به‌دلیل دستاوردها و یا ناکامی‌هائی در اجراء برخی اهداف مهم. به‌عنوان مثال راه‌اندازی فاز یک و یا نرسیدن به اهداف تولید برنامهٔ سوم جزء این مقایسه‌ها محسوب می‌شود. انرژی از مهمترین بخش‌های زیربنائی است که فعالیت زیربخش‌های نفت، گاز، برق، انرژی اتمی و انرژی‌های نو را در برمی‌گیرد. هر کدام از این موارد در برنامهٔ سوم، اهداف مشخصی دارند که برخی از آنها، تا حد مطلوب پیش رفته و برخی هنوز در کشاکش بروکراسی و اختلاف عقیده، فرصت تحقق نیافته‌اند. همچنین وظیفهٔ نظارت، ارزیابی و در نتیجه تخصیص بهینهٔ اعتبارها در امور مختلف، مدنظر است. به‌عنوان مثال در بخش نفت، تخصیص بودجه برای زنجیرهٔ عملیات اکتشاف، حفاری، تولید، انتقال، بازاریابی و صدور نفت خام در زمینهٔ فعالیت‌های بالادستی، عملیات فرآورشی، تولید و توزیع انواع فرآورده‌های نفتی اصلی، بازاریابی، صدور فرآورده‌های تولیدی مازاد بر مصرف داخلی، ساخت پالایشگاه‌ها، خطوط لوله و شبکه‌های مخابراتی مراکز عملیاتی و ستادی در زمینهٔ فعالیت‌های پائین‌دستی، از جملهٔ همین موارد است. در بخش گاز نیز عملیات پالایش و نم‌زدائی گاز طبیعی، انتقال و توزیع گاز طبیعی برای تأمین نیازهای داخلی و هدف‌های صادراتی و وارداتی گاز طبیعی برای پاسخگوئی به تقاضای داخلی، از اولویت‌های بودجه‌ای هستند. در بخش برق، احداث نیروگاه‌های حرارتی، آبی و تجدیدپذیر، تولید، انتقال و توزیع نیروی برق و صادرات برق و ایجاد زمینه برای مبادلهٔ آن جزء اهداف اصلی هستند. به تازگی انرژی‌های نو و انرژی اتمی نیز در کشور مورد توجه قرار گرفته‌اند. بهره‌گیری از انرژی‌های نو، سال‌ها است که پایهٔ انجام تحقیقات گسترده و دستیابی به تکنولوژی‌های جدید جهانی بوده که باید گفت کشور بزرگ ایران از آن، بی‌بهره است. در شرایطی که در نزدیکی ایران، در ترکیه و برخی شیخ‌نشین‌ها استفاده از انرژی خورشیدی و باد، جزء اولویت‌های جایگزین سوخت‌های فسیلی قرار گرفته است، هنوز گروهی، این جنبه‌های نوین انرژی را نوعی تحول‌گرائی بی‌مورد می‌پندارند. دولت در این بخش‌ها، نقش سرمایه‌گذاری عمده و البته بی‌حاصل داشته و بخش خصوصی نیز متأسفانه چندان حمایت نمی‌شود؛ اما در کنار این موارد، بحث دیگری اخیراً سوژهٔ روز شده که هنوز راه‌حل نهائی آن، مشخص نیست. استفاده از انرژی هسته‌ای در ایران و سایر کشورهای خاورمیانه به شدت مشکل‌ساز بوده و بحث انواع تحلیل‌های بین‌المللی و برخی تهدیدها را در منطقه مطرح کرده است. هنوز تحقیق درستی در مورد این دستیابی به انرژی هسته‌ای در شرایط حاضر به نفع ایران است یا خیر، وجود ندارد. با وجود آن که عملیات اجرائی برای برخورداری از انرژی هسته‌ای، راه درازی در پیش دارد؛ از هم‌اکنون گروه‌های بسیاری در مقابل ایران، صف کشیده‌اند. آمریکا، مصرف‌کنندهٔ ۳۰ درصد انرژی هسته‌ای جهان مهمترین مخالف ایران برای استفاده از انرژی هسته‌ای است. از سوئی، مشخص نیست آلودگی‌های هسته‌ای و یا رانده شدن توریست‌ها - که هنوز آمار آنها در ایران مسجّل نیست - چقدر برای کشور جدی هستند.

احداث نیروگاه‌های برق آبی کوچک، برق بادی، زمین‌گرمائی و خورشیدی، تجهیز ساختمان‌ها به سیستم‌های آبگرمکن خورشیدی و اقداماتی از جمله توسعه و تولید رادیو داروها، رادیو ایزوتوپ‌ها و همچنین ارائه خدمات پرتو فرآیند، از جمله مهمترین اهداف در زمینهٔ دستیابی به انرژی‌های نوین و انرژی هسته‌ای بوده است.

مشکلات انرژی‌های جدید

استفاده از انرژی‌های گوناگون در کشور با مشکلاتی روبه‌رو بوده است. شاید مهمترین مشکل، آن است که تمامی اشکال انرژی که به‌صورت تجاری در کشور مصرف می‌شود به گونه‌ای در انحصار دولت هستند. در هیچ‌کدام از این بخش‌ها، کارآمدی چندان مطلوب نیست و بسیاری از مدیران، یا تا کنون به فکر بهسازی الگوهای مصرف نیفتاده‌اند و یا بسیار دیرهنگام این اشعار را برگزیده‌اند. در برخی موارد، هنوز بخش خصوصی آمادگی ورود به سرمایه‌گذاری‌های کلان چون احداث نیروگاه را ندارد و در موارد قابل واگذاری به بخش خصوصی نیز دولت تمایلی به کنار کشیدن خود ندارد. شاید برنامهٔ سوم نخستین برنامه‌ای باشد که خواستار کاهش این انحصارها شد. به این ترتیب، اصلی‌ترین جهت‌گیری‌های بخش انرژی در برنامهٔ سوم با اولویت کاهش انحصارات با واگذاری برخی از فعالیت‌ها به بخش غیردولتی، آغاز شده‌اند. اصلاح ساختار با شکل‌گیری شرکت‌های مادر تخصصی در بخش برق، افزایش ظرفیت تولید نفت‌خام با اجراء طرح‌های توسعهٔ میدان‌های نفتی، افزایش بازیافت نفت خام از طریق مطالعه جامع مخازن و افزایش تزریق و گاز، بهره‌گیری هرچه بیشتر از منابع گاز طبیعی و افزایش سهم آن در سهم انرژی، همچنین افزایش پوشش خانوارهای شهری بهره‌مند از گاز طبیعی، از دیگر جهت‌گیری‌های کلی برنامه هستند. تصویب طرح گازسوز کردن خودروها و شروع عملیات اجرائی آن برای جایگزینی گاز به‌جای سوخت‌های فسیلی در کشور و صادرات گاز طبیعی در راستای استفاده از منابع گازی کشور نیز از دیگر موارد مطرح شده از سال ۷۹ هستند که براساس برنامه‌های پنج‌ساله تا پایان سال ۸۳ دنبال می‌شوند.

ظرفیت‌های ناتمام

هدف‌گذاری‌های انجام شده به زعم تمامی کارشناسان، به‌هنگام و براساس دانش و اندیشه بوده؛ اما اینکه تا چه حد امکان اجرائی شدن داشته‌اند و یا چقدر برای تحقق این اهداف، تلاش‌هائی صورت گرفته، مورد دیگری است که باید به آن پرداخت. شاخص‌های ارزیابی تحولات بخش انرژی، نشان می‌دهد در سال ۸۲ نسبت به سال پایه ۷۸، ظرفیت تولید نفت خام به میزان ۴۶۴ هزار بشکه در روز رشد کرده است. این رقم گرچه در نظر اول رشد قابل توجهی به‌نظر می‌رسد در مقایسه با هدف برنامه از تحقق ۶/۶۵ درصدی حکایت دارد. مصرف پنج فرآوردهٔ اصلی نیز به میزان ۶۵/۲۴ میلیون لیتر در روز رشد کرده است. مصرف بنزین موتور نیز بیش از رشد ۵/۵ درصدی محقق شده؛ به‌طوری‌که این رقم ۵/۹ درصد رشد کرده است. ظرفیت پالایشی و نم‌زدائی گاز به میدان ۹۶ میلیون مترمکعب در روز رشد یافته است. صدور گاز طبیعی نیز از مواردی بود که برخلاف امیدهای بسیاری که به آن، معطوف شده بود برخلاف هدف ۵ میلیارد مترمکعبی برنامه، به ۴۱/۳ میلیارد مترمکعب در سال ۸۲ رسیده است. ظرفیت عملی نیروگاه‌ها نیز ۳/۷۸۰۲ مگاوات معادل ۶/۹۴ درصد هدف برنامه بوده، در مقابل تولید انرژی برق با ۱۳۰ درصد رشد نسبت به هدف‌گذاری برنامه، به ۸/۳۹ میلیارد کیلووات ساعت رسیده است.

درصدهای تخصیصی

نگاهی به جداول تخصیصی بودجه‌های جاری و عمرانی، پاسخگوی بخشی از عدم توفیق‌های برنامه سوم تا پایان سال ۸۲ است. براساس جدول عملکرد اعتبارات هزینه‌ای (جاری) و تملک دارائی‌های سرمایه‌ای (عمرانی)، در بخش نفت در سال ۸۰، بودجهٔ جاری ۲۰۰ میلیون ریال و بودجهٔ عمرانی ۱۲۲ میلیارد و ۹۲۳ میلیون ریال تصویب شد. از مورد اول، تنها ۵۳ درصد محقق شد و درصد تحقق بودجهٔ عمرانی نیز ۳۴ بوده است. در سال ۸۱ نیز ۷۱ درصد بودجهٔ جاری و ۵۸ درصد بودجهٔ عمرانی به بخش نفت، تخصیص می‌یابد. خوشبختانه تا سال ۸۲، درصد تخصیصی بودجه‌ها، بیشتر شده و مبیّن توجه بیشتر به این بخش است. در سال ۸۲، از ۱۷۶ میلیون ریال بودجهٔ جاری نفت در نهایت ۶/۱۶۵ میلیون ریال برابر با ۱/۹۴ درصد پرداخت شد و از ۳۱۸ میلیارد و ۱۳۰ میلیون ریال بودجهٔ عمرانی، ۸۹ درصد آن یعنی ۲۸۳ میلیارد و ۲۴۸ میلیون ریال تخصیص یافته است. در حوزهٔ گاز نیز با وجود تمامی زمینه‌های موجود مبنی بر لزوم تعجیل در انجام عملیات، بودجه‌های جاری و عمرانی، رشد کرد و هیچ‌گاه رقم پیش‌بینی شده، به‌طور کامل در اختیار این بخش قرار نگرفته است. از سال ۸۰ تا ۸۲ طبق جدول مذکور، بودجهٔ جاری درج نشده و بودجهٔ عمرانی نیز با رشد آرم در نهایت در سال ۸۲ به ۲۱۴ میلیارد و ۶۲۰ میلیون دلار رسیده که باید گفت ۶۰ درصد بودجهٔ مصوّب به این بخش تخصیص یافته است. در سفرهٔ برق وضع از این بهتر بود؛ به‌طوری‌که در سال ۸۲، ۹۸ درصد بودجهٔ جاری و ۲۳/۸۸ درصد بودجهٔ عمرانی به این بخش تخصیص پیدا کرده است. در بخش علوم و فنون هسته‌ای نیز ۵/۹۴ درصد بودجهٔ جاری و ۲/۹۰ درصد بودجهٔ عمرانی پرداخت شده است؛ اما بیشترین سهم در میان تمامی موارد یاد شده، مربوط به تحقیقات انرژی است. در این مورد، ۵/۹۲ درصد بودجه جاری و ۵/۹۸ درصد بودجهٔ عمرانی پرداخت شده است.

شاخص‌های کلیدی

تحلیل شاخص‌های کلیدی بخش انرژی در تمامی بخش‌ها، بیانگر رشد مناسبی است که گاه از اهداف پیش‌بینی شده کمتر بوده؛ اما به هر حال، می‌توان عملکرد آن را نسبت به سایر بخش‌ها، قابل قبول می‌دانست. میزان نفت و گاز اکتشافی با کشف میدان‌هائی از جمله میدان‌های نفتی کوشک، آزادگان، منصورآباد، حسینیه و اکتشاف میدان نفتی و گازی آرش، میدان گازی شیرین هما، میدان کرنج و توسعهٔ میدان گازی پارس جنوبی از طریق بیع متقابل، افزایش یافته است. ظرفیت تولید نفت خام از طریق اجراء طرح‌های بیع متقابل از جمله میدان‌های درود، سروش، نوروز، دارخوئی و بلال در دورهٔ ۸۲-۷۹، ۴۶۴ هزار بشکه در روز، افزایش یافته است. درآمد حاصل از صادرات نفت در سال ۸۲ نیز به‌دلیل افزایش میزان صادرات و افزایش قیمت نفت خام نسبت به سال ۸۱، حدود ۹/۳ میلیارد دلار رشد داشته است. رشد میزان تولید گاز غنی و سبک به‌دلیل توسعهٔ میدان‌های مستقل گازی و افزایش تولید گاز کلاهک و احداث کارخانجات جدید گاز طبیعی و گاز مایع به ترتیب ۴/۸۷ و ۲/۱۰۴ میلیون مترمکعب در روز نیز از دیگر دستاوردهای حوزهٔ انرژی است. البته اجراء طرح جمع‌آوری گازهای همراه در میدان‌های نفتی استان خوزستان، طرح‌های جمع‌آوری گازهای همراه مناطق دریائی در میدان‌های خارک و مسیری را نیز شامل می‌شود، با تأخیر روبه‌رو بوده است.

متأسفانه از دیگر نکات منفی این بخش، مصرف پنج فرآوردهٔ اصلی است که با رغم اجراء راهکارهای مختلف نظیر افزایش قیمت و جایگزینی فرآورده‌ها، طی دورهٔ مذکور، ۷/۲۴ میلیون لیتر در روز، رشد کرده است. مصرف بنزین موتور نیز به‌دلیل افزایش تعداد خودروها، قیمت ارزان و مصرف بسیار زیاد سوخت خودروها طی ۴ سال نخست برنامه، ۵/۹ درصد رشد کرده و افزایش مصرف گاز طبیعی به‌دلیل گسترده‌تر شدن مصرف آن، در بخش خانگی ۵/۳ درصد بوده است. البته در مقابل این رشدهای نامطلوب، مقدار خانوارهای تحت پوشش گاز طبیعی با اجراء پروژه‌های گازرسانی، رو به افزایش است. ظرفیت تولیدی گاز طبیعی نیز با بهره‌برداری از میدان گازی پارس جنوبی (فازهای ۲ و۳)، فاز اول پالایشگاه گازی پارسیان و فاز دوم پالایشگاه خانگیران افزایش یافته است. سهم برق در سبد انرژی کشور به‌دلیل استفادهٔ آسان‌تر و تمیزتر از این انرژی و حفظ محیط‌زیست، افزایش پیدا کرده است. مصرف برق نسبت به هدف برنامه، رشد بیشتری داشته که از دلایل آن، می‌توان به افزایش تلفات شبکه و افزایش مصارف کشاورزی به‌دلیل برقی کردن چاه‌های کشاورزی، اشاره کرد و طی سال‌های موردنظر، ۹/۷ درصد رشد داشته است. بازده نیروگاه‌های حرارتی با توسعهٔ نیروگاه‌های سیکل ترکیبی که کمترین میزان اتلاف انرژی را به همراه دارند، از ۱/۳۵ درصد در سال ۷۸ به ۷/۳۶ درصد در سال ۸۲ رسیده است. هدف‌های انرژی اتمی به جز در مواردی نظیر ارائه خدمات پرتو فرآیند که مشکلات اجرائی داشته، روند مطلوبی داشته است.