تصویری ادبی از حماسه ی خرمشهر

سوم خرداد, روز فتح خرمشهر, روز حماسه مقاومت و پیروزی است روز حماسه صبر جمیل و روز سربلندی سپاه اسلام و ایران

سوم خرداد، روز فتح خرمشهر، روز حماسه مقاومت و پیروزی است. روز حماسه صبر جمیل و روز سربلندی سپاه اسلام و ایران. آنچه در روزهای اشغال خرمشهر و در ادامه، فتح آن بر این شهر خونین گذشته از نمایشی ترین منابع دفاع مقدس ماست. نمایشی به معنای دراماتیک که نشان از قابلیت موضوع برای تبدیل شدن به روایت داستانی دارد. شاهد بر این مدعا آثار متعددی است در سطوح مختلف ارزش هنری که تاکنون با موضوع اشغال و فتح خرمشهر در قالب داستان، فیلم سینمایی، سریال، مستند و ... تولید شده است.

کتاب ارزشمند «دا» از آخرین و بهترین آثاری است که در این زمینه به فرهنگ و هنر کشور هدیه شده است. کتابی که نمی دانیم نامش را تاریخ مستند جنگ بگذاریم یا خاطره، یا رمان، یا فیلم مکتوب یا ... «دا» همه این خصائص را توأمان داراست. هم باب میل آنهایی است که «حقایق» تاریخی را در «وقایع» اتفاقیه جستجو می کنند، هم آنان که حقیقت را در جان «انسان» های جنگ و نه در توپ و تانک و کشتار جمعی نهفته می انگارند و هم آن ها که تاریخ حقیقی بشر را تاریخ منعکس در ادبیات و داستان ها می دانند نه تاریخ مبتنی بر اسناد مکتوب و منقول. درهم تنیدگی همه این جوانب نیز به گونه ای است که نمی دانیم «صاحب» اصلی اثر را خانم سیده زهرا حسینی بدانیم یا خانم سیده اعظم حسینی. از طرفی آنچه می خوانیم خاطراتی است که از ذهن برآمده و از طرف دیگر روایت دراماتیک محکم و قدرتمندی هم دارد. از سویی زبان خاطره دارد و از سوی دیگر نثر حرفه ای رمان نویسی. پیداست که این، تصمیم عامدانه گردآورنده محترم بوده که به روال پسندیده و متأسفانه فراموش شده آثار دفاع مقدس، در روایت فتحی که می کند خود را نه «صاحب» بلکه تنها «موظف به ادای تکلیف» بنمایاند و بس. بی ادعایی و خلوص، سنت فراموش شده روایتگری جنگ است و «دا» بازگشتی دوباره به سال های آغازین فتح که اسلوب حاکم بر آثار هنری اش همین سنتی بود که از جنس روحیات همان آدم هایی است که این حماسه را رقم زده اند. این ابهام در تشخیص «صاحب» کتاب «دا» در راستای همان گمنامی رزمندگان جنگ است و این ما دورشدگان از فرهنگ رسالت و شهادتیم که دفتر معاملات ملکی باز کرده ایم و به دنبال سند مالکیت آثار هنری هستیم.

داریوش مهرجویی درباره «دا» می گوید: «این کتاب، کتابی است که بسیار گیرا و جذاب است و ساختار قشنگی دارد و یکی از رمان های خیلی قوی ادبیات کنونی ماست. به خصوص صحنه پردازی های واقع گرایانه ای دارد که خیلی کم در سایر رمان ها دیده می شود. نوعی ناتورالیسم خیلی شفاف و گیرا در این رمان وجود دارد که به راحتی با خواننده رابطه برقرار می کند... در عین حال از نظر مفهومی هم خیلی قوی است چون واقعیت وحشتناک جنگ را نشان می دهد که چگونه یک عده مردم مظلوم مورد هجوم خشونتهای وحشتناکی قرار می گیرند. این کتاب خیلی جالب است و یک تصویر واقعی از روزهای اولیه جنگ وحشتناک را نشان می دهد... این کتاب یک تجربه غنی هنری، تاریخی، فلسفی، فکری و فرهنگی به انسان می دهد و تصویری درخشان از موقعیتی را به نمایش می گذارد که ما در آن گرفتار شدیم بدون این که گناهی کرده باشیم.»

«دا» چنانکه از تمایل فیلمسازان به اقتباس از آن پیداست، گذشته از ارزش های ادبی اش، از قابلیت های سینمایی و تلویزیونی بالایی نیز برخوردار است. حجم وقایع داستانی کتاب، متریال لازم را برای ساخت سریالی طولانی از آن فراهم می سازد و عمق معنایی و شدت تأثیر حوادث نیز اقتباس های متعدد تک قسمتی از بخش های مختلف رمان را امکان پذیر می سازد. از دیگر ویژگی های کتاب که داستان آن را مناسب برای روایت در مدیوم سینما و تلویزیون نموده، پرداخت تصویری یا در اصطلاح، سینمایی حوادث داستانی است. غالب توصیفاتی که پیکره رمان را شکل داده، توصیف وقایع بیرونی یا به عبارت دیگر وقایع تصویری و قابل رؤیت است و در نگارش آن از تکیه بر حالات روانی شخصیت، و توصیفاتی که تنها در ادبیات امکان پرداختن به آن وجود دارد تا حد زیادی اجتناب شده است. البته لازم به ذکر است که این ویژگی نه تنها به ارزش های هنری کتاب لطمه ای وارد نکرده بلکه حجم زیاد آن را نیز تحمل پذیرتر و منطقی تر جلوه داده است. مخاطب کتاب «دا» به هیچ وجه نمی تواند با خود بگوید می شد این کتاب را در حجم کمتری نوشت، می شد توصیفات را کمتر کرد و بهتر بود ماجرا خلاصه تر روایت شود. خواننده «دا» هرگز نمی تواند نویسنده را متهم به درازنفسی (که خصلت ثابت حتی برخی از بهترین رمان های تاریخ ادبیات است) نماید. شاید بتواند حسرت بخورد از اینکه این یا آن حادثه جای پرداخت مفصل تر و بیشتری داشت، اما نمی تواند اثر را –با وجود حجم زیادش- به اطناب بیهوده متهم کند. این ها همه ویژگی هایی است که اقتباس سینمایی و تلویزیونی از کتاب «دا» را ممکن و حتی وسوسه انگیز می نماید.

آزاد جعفری