کنکاش در مبانی و تعاریف ترور و تروریسم

در بین سال های ۱۹۴۵ تا ۱۹۹۱ بالغ بر صد هزار عملیات تروریستی, به دست بیش از ۲۰۰ گروه انجام شده که در جهان به ثبت رسیده است

در بین سال‏های ۱۹۴۵ تا ۱۹۹۱ بالغ بر صد هزار عملیات تروریستی، به دست بیش از ۲۰۰ گروه انجام شده که در جهان به ثبت رسیده است. پدیده‏ی تروریسم موضوعی است که به گوش ما ایرانیان آشنا است؛ زیرا از ابتدای انقلاب اسلامی شخصیت‏های برجسته‏ای به دست تروریست‏ها به شهادت رسیده و مردم کوچه و بازار کشورمان در تیررس اهداف تروریستی قرار گرفته‏اند. البته فعالیت‏های تروریست‏ها منحصر به کشور ما و اینگونه اقدامات نمی‏شود. از این‏رو آخرین اقدام تروریست‏ها، حمله به مرکز دو شهر نیویورک و واشنگتن است که در ۱۱ سپتامبر (۲۰ شهریور) صورت گرفته است. در این حوادث هزاران تن از «مردم دنیا» کشته شدند. این روزها حرف نخست جهانیان «مبارزه با تروریسم و تروریست» است. اما «تروریسم چیست؟».

پگاه حوزه سعی کرده است تا تعریفی مختصر از این واژه و مبانی تاریخی تروریسم را برای خوانندگان ارائه دهد.

● تعریف واژه‏ی ترور و تروریسم

ترور (Terror) در فرهنگ سیاسی به «احساس ترس» معنی شده است. واژه‏ی تروریسم (Terrorism)عقیده داشتن بر لزوم آدم‏کشی، تهدید و ایجاد خوف و وحشت در میان مردم، برای نیل به هدف‏های سیاسی، یا برانداختن حکومت و در دست گرفتن زمام امور دولت و یا تفویض آن به گروه دیگری معنا شده است.

واژه‏ی ترور از زبان فرانسه به زبان فارسی راه یافته است و در زبان فرانسه و انگلیس نیز به معنای ترس و وحشت به کار برده می‏شود.

دکتر پرویز پیران جامعه‏شناس و محقق علوم اجتماعی معتقد است: ترور را می‏توان ایجاد وحشتِ سازمان‏یافته برای اِعمال قدرت تعریف کرد. البته این تعریف به انقلاب کبیر فرانسه و دورانی به نام ترور بازمی‏گردد. اگر ما چنین تعریفی را بپذیریم، بدیهی است که سابقه‏ی آن به سال‏های بسیار دور و زمان شکل‏گیری نخستین نطفه‏های حاکمیت و قدرت بازمی‏گردد و طبیعی است که به دلیل هوشمندی بشر، همیشه این احتمال وجود دارد که انسان‏ها در شرایط خاصی با حذف فیزیکی دیگری، یا قدرت خود را تثبیت کنند، یا آن را بسط دهند. در اسطوره‏ها و ادبیات مذهبی خودمان نیز به مقوله‏ی ترور بر می‏خوریم که بحث هابیل و قابیل از این قبیل است البته لازم به توضیح است که هر حذفی را نمی‏توان ترور نامید و حتما باید در این حذف بحث اشغال، یا تثبیت حاکمیت وجود داشته باشد و در واقع در قالب ترور سیاسی تعریف می‏شود.

● زمینه‏های تاریخی

ترور همواره به عنوان ابزاری جهت تحقق خواسته‏های سیاست‏مداران، گروه‏ها و سازمان‏ها به کار گرفته شده است. در گذشته واژه‏ی تروریسم تنها در قالب کاربرد ابزار ساده‏ی خشونت معنی می‏یافت، در حالی‏که این پدیده در پایان جنگ جهانی دوم و شرایط جدیدی که ـ به ویژه در دهه‏ی ۱۹۶۰ بر جهان حاکم گردید ـ از طریق ابزار پیشرفته‏ی تکنولوژی و وسایل ارتباطی وارد مرحله تازه‏ای گردید که به مرحله‏ی تروریسم نوین شهرت یافت.

دکتر پیران می‏گوید: یکی از جالب‏ترین بحث‏هایی که در مورد ترور وجود دارد به تاریخ ایران باستان و داستان سه برادر «سلم» و «تور» و «ایرج» برمی‏گردد که فردوسی در شاهنامه آن را به زیباترین شکل بیان می‏کند. فردوسی در این داستان، بحث‏هایی را در مورد ترور مطرح کرده و می‏گوید: ترور برای کسب و اعمال قدرت، فزون‏طلبی و تمامیت‏خواهی در زمینه‏ی قدرت است و حتی می‏گوید:

جهان خواستی یافتی خون مریز مکن با جهاندار یزدان ستیز

این امر نشان می‏دهد که ترور تنها در شرایط کسب قدرت نیست، بلکه برای تثبیت قدرت نیز به کار می‏رود. به عقیده‏ی برخی از «کارشناسان غربی، پدیده‏ی تروریسم بعد از جنگ جهانی دوم ـ و به ویژه از دهه‏ی ۱۹۶۰ ـ نضج گرفته و در سال‏های آخر همین دهه، به نحو روزافزونی گسترش یافته است.» پیروان این عقیده سه دلیل عمده‏ی ذیل را برای پیدایش زمینه و رشد ترور برمی‏شمارند که عبارت‏اند از

۱) دگرگونی‏های وسیع تاریخی

۲) جابجایی ایدئولوژیک

۳) پیشرفت‏های تکنولوژیک.

به هر جهت یکی از جاهایی که می‏توان واژه‏ی ترور را مطالعه کرده و تعریف نمود، تاریخ یونان و رم است؛ مثلاً «توسیدید» مورخ نامدار که دارای بینش جامعه‏شناختی بوده، قرنها قبل از شکل‏گیری این نحله‏ی فکری از ترور یاد می‏کرده و به طور مفصل به واژه‏ی ترور می‏پردازد.

در کتاب مقدس نیز به مفهوم ترور اشاره شده است. و در کتاب اشعیاء نبی، باب بیست و هشتم چنین آمده: «... و چون تازیانه‏ی شدید، یا خشم عظیم خداوندی بگذرد، از آن پایمال خواهید شد. هر وقت که بگذرد شما را گرفتار خواهد ساخت؛ زیرا که هر روز و شبی خواهد گذشت و فهمیدن آن باعث هیبت و ترس عظیم (ترور) شما خواهد گشت».

به اعتقاد برخی از جامعه‏شناسان ـ در دوران جدید که با تولد سرمایه‏داری شروع می‏شود ـ مالیاول اولین متفکری است که از ترور یاد می‏کند.

دکتر پرویز پیران می‏گوید: او در قرن شانزدهم و در نوشته‏های خود ترور را وسیله‏ی ایجاد و توسعه‏ی ترس عظیم تلقی کرده و آن را از جمله ابزار حکومت می‏داند. «ایوان مخوف» از روسیه در قرن شانزدهم، ترور را وسیله‏ی ایجاد ترس در بین انبوه جمعیت بدون توجه به عقایدو دیانت آنان به حساب آورده و وسیعا از آن استفاده می‏کرد. بعدها با انقلاب کبیر فرانسه، واژه‏ی ترور دوباره بر سر زبانها افتاد، دوران ترور در انقلاب فرانسه از ماه مه ۱۷۹۳ تا ژوئیه‏ی ۱۷۹۴ به درازا کشید. طی دوران ترور، گروه تندروی «ژاکوبین‏ها» به قدرت رسیدند و «خشونت» از جمله در شکل ترور را وسیله‏ی ایجاد نظم اجتماعی تلقی کردند. در این دوران ۳۰۰ هزار نفر دستگیر شدند که ۱۷ هزار نفر از آنان محاکمه و اعدام گردیدند. و گروه زیادی را نیز در زندانها کشتند و یا این که در مکان‏های مختلف ترور کردند.

اگر نگاهی دیگر به زمینه‏های تاریخی داشته باشیم خواهیم دید که در حدود اواخر دهه‏ی ۱۹۶۰ چندین تحول عمده‏ی سیاسی و مذهبی به وقوع پیوسته است، آرمان انقلابی ـ جوهر اعتراض نسل جدید در برابر انحصار قدرت الیگارشی قدیم ـ پس از جنگ جهانی دوم به تدریج رو به گسترش گذاشت. اما در دهه‏ی ۶۰ به ویژه پس از جنگ ژوئن ۶۷ آرمان انقلابی در بازپس‏گیری سرزمین‏های اشغالی رشد تازه‏ای پیدا کرد.

جنگ ویتنام شمار کثیری از جوانان کشورهای توسعه نیافته در سراسر جهان را به رادیکالیسم سوق داد و تا اواخر دهه‏ی ۱۹۶۰ برخی از این جوانان که به سبب بی‏تأثیر بودن اعتراضات خیابانی شکیبایی خود را از دست داده بودند، به خشونت متوسل شدند. از سوی دیگر رشد تکنولوژی اطلاعاتی به نحوی غیرمستقیم به نفع گروه‏های سری معتقد به استفاده از خشونت تمام شده است.

● ترور از دیدگاه اسلام

معادل واژه‏ی ترور در فرهنگ اسلامی «فتک» است. «در تاریخ طبری درباره‏ی فتک آمده که مسلم‏بن عقیل از ترور ابن زیاد (فرماندار کوفه) در خانه‏ی هانی، خودداری ورزید و گفت که رسول خدا(ص) فرموده است: «ان الایمان قیدالفتک، و لا یفتک مومن!»۱ یعنی ایمان، غافل‏کشی را در بند می‏نهد و مومن، هیچ کس را بی‏خبر نمی‏کشد. و نیز در کتاب سنن آورده‏اند که پس از شهادت امام متقیان علی (ع) و تسلط معاویه بر سرزمین‏های اسلامی، معاویه از شام به مدینه سفر کرد و برای دین همسر پیامبر خدا، عایشه، به منزل وی واردشد. عایشه از او پرسید: آیا نمی‏ترسی که من در پس پرده کسی را پنهان کرده باشم که غافلگیرانه تو را بکشد؟ معاویه پاسخ داد: نه! عایشه گفت: چرا؟ معاویه جواب داد: زیرا که پیامبر خدا از ترور نهی فرموده است.

در قرآن کریم نیز از ماجرای نه تن یاد شده که قصد داشتند، شبانه به خانه‏ی صالح (پیامبر قوم ثمود) وارد شده و او و خانواده‏اش را ترور نمایند و خداوند عمل آنان را ـ که رنگ دینی بدان زده بودند و در کارشان به خدا سوگند یاد می‏کردند ـ مکر و نیرنگ شمرده و آن را به شدت تقبیح نموده است.

در سوره‏ی نمل آیه‏ی ۴۸ تا ۵۰ آمده است: «و کان فی المدینه تسعةُ رَهْطٍ یفسدون فی الارض و لایُصلحون قالوا تقاسموا بالله لنبیّتنّه و أهْلَهُ ثُمْ لنقولنّ لِولیّهِ ما شهدنا مَهلِکَ أهلِهِ و إِنّا لصادقون و مکروا مکرا و مکرنا مکرا و هم لایشعرون».

و شاید یکی از فلسفه‏های ضرورت حکومت از دیدگاه اسلام، همین است که مجرمان به وسیله‏ی مسئولان دولت کیفر داده شوند آن هم پس از اثبات جرمشان در محاکم قانونی وگرنه هرج و مرج جای نظم و امنیت را می‏گیرد و به زیان همه تمام می‏شود.

● تعریف تروریسم

با مطالعه‏ی مباحث انجام شده در مجامع بین‏المللی و بررسی تروریسم، می‏توان دو گروه عمده از دیدگاه‏های موجود را از یکدیگر تشخیص داد:۲

۱) تعریف گسترده‏ی تروریسم؛ استفاده‏ی از این دیدگاه جهت فهم تروریسم، بدون در نظر گرفتن «انگیزه‏های اقدام‏کننده» و «پذیرش خود فعالیت از سوی بشریت» بی‏نتیجه خواهد بود. البته این دو همواره لازم و ملزوم هم نیستند؛ یعنی ممکن است، انگیزه‏های شخصی فرد اقدام‏کننده ـ به عملی که تروریستی تلقی می‏شود ـ در نگاه اول انسانی به نظر آید، اما از نظر سایر جهانیان و بشریت اقدام وی سزاوار سرزنش و محکومیت تشخیص داده شود. به همین ترتیب احتمال دارد فرد اقدام‏کننده با هدف و محرکی غیرانسانی دست به اقدام زند، اما افکار عمومی جهانیان آگاهانه، یا ناآگاهانه عمل وی را تایید نموده و به تحسین و تمجید آن بپردازند.

۲) تعریف محدود تروریسم؛ طرفداران این دیدگاه ـ ضمن اشاره به گستردگی دامنه‏ی تعریف گروه مقابل ـ معتقدند وسعت قلمرو و مصادیق این تعریف از سویی آنان را تا مرحله‏ی فراگیری غیرلازم پیش برده و از سوی دیگر غیرقابل مرزبندی بودن مفاهیم به کار رفته در آن ـ به علاوه اختلاف برداشت‏ها و تعاریف و احتمال سوءتعبیر ـ مجموعا وضعیتی را به وجود آورده است که هر گونه تلاش برای نیل به تفاهم حول محور این تعریف، پیشاپیش محکوم به شکست و ناکامی است.

به هر جهت بیشتر کارشناسان در این مورد توافق دارند که تروریسم، تهدید به خشونت و استفاده‏ی از آن است که به عنوان یک روش جنگی، یا یک استراتژی برای دستیابی به هدف‏های به کار گرفته شده و هدف از آن ترساندن قربانی است. این افراد معتقدند که تروریسم عملی ظالمانه است که با معیارهای بشردوستانه مطابقت ندارد.

● تروریسم دولتی

تروریسم دولتی، زمانی است که دولتها به صورت سازمان‏یافته و تثبیت شده از طریق اعمال قدرت به حذف فیزیکی افراد می‏پردازند که از جمله‏ی آنها می‏توان به اقدامات تروریستی اسرائیل اشاره کرد.

«ویلیام پرد» نویسنده‏ی کتاب «تروریسم و دولت» دوازده ویژگی برای تشخیص تروریسم دولتی برشمرده است که عبارتند از:

▪ اقدامات سیاسی دولتی نسبت به مردم خویش برای اعمال تسلط از راه ایجاد ترس که می‏تواند با کنترل اخبار مطبوعات، لغو گردهمایی‏های گروه‏ها، ضرب و شتم، شکنجه، توقیف‏های وسیع، محاکمات ناعادلانه و اعدام‏های سریع تحقق پیدا کند؛

▪ حمله‏ی مسلحانه قوای نظامی یک دولت به اهدافی از دولت دیگر که در آن شهروندان ساکن بوده و خطر متوجه آنهاست؛

▪ تلاش در جهت از بین بردن ماموران دولت‏های دیگر؛

▪ اشغال نظامی یک کشور، خواه به صورت کنترل مستقیم، یا به صورت ایجاد پایگاه عملیاتی؛

▪ عملیات پنهان به وسیله‏ی تشکیلات امنیتی، یا سایر نیروهای یک دولت که در پی بی‏ثبات کردن، یا ساقط کردن دولت دیگر است؛

▪ تبلیغات مبتنی بر مطالب نادرست توسط یک دولت با هدف بی‏ثبات کردن دولت دیگر و ایجاد حمایت عمومی از نیروهای هدایت شده در کشور دیگر؛

▪ عملیات نظامی، مانورها، یا بازی‏های انجام شده از سوی یک دولت خارج از سرزمین، یا آب‏های سرزمینی آن؛

▪ به کارگیری و حمایت مزدوران نظامی توسط یک دولت به منظور ساقط کردن حکومت کشور دیگر؛

▪ حمایت از دولت‏هایی که حق تعیین سرنوشت مردم را نفی می‏کنند؛

▪ فروش تسلیحات در حمایت از استقرار جنگ‏های منطقه‏ای علی‏رغم تلاش‏هایی که در جهت یافتن راه حل سیاسی صورت می‏گیرد؛

▪ انتقال سلاح‏های هسته‏ای توسط یک دولت به سرزمین، آب‏ها، یا فضای هوایی دولت‏های دیگر، یا در آبها و فضای بین‏المللی؛

▪ توسعه، آزمایش و به‏کارگیری سیستم‏های تسلیحاتی فضایی و هسته‏ای و سایر تسلیحات با قدرت تخریبی وسیع که در شرایط اجتماعی کشتار جمعی، یا تخریب محیط زیست را افزایش می‏دهد۳.

حاتمی، امید

۱. تاریخ طبری ج ۵، ص ۳۶۳.

۲. داود محمدی، «تروریست‏های ضد تروریسم»، روزنامه‏ی سلام، ۲۱ مهر ۱۳۷۵.

۳. محمدحسن ضیایی‏فر، «تروریسم بین‏المللی و شورای امنیت» اطلاعات سیاسی - اقتصادی، شماره‏ی ۱۰۳و۱۰۴.