بهداشت روان درجمهوری اسلامی ایران ـ دستاوردها و نیازها

سیاست گذاری بهداشت روان

● تاریخچه خدمات بهداشت روان :

برای خدمات بهداشت روان در ایران،‌ می‌توان چهار دوره قایل شد. دوره اول که تا سال‌های ۱۳۲۰ ادامه یافت و دارالمجانین‌ها با شرایط بسیار نامناسب در تهران، همدان ، شیراز و اصفهان وجود داشتند (۴).

دوره دوم از سال‌های ۱۳۲۰ آغاز شد، هنگامی‌که دانشکده پزشکی در کشور تاسیس و روانپزشکی به عنوان شاخه‌ای از طب مدرن منظور شد. تاسیس بیمارستان‌های دانشگاهی جدید و تدریجاً ایجاد و رشد دپارتمان‌ها و بیمارستان‌های روانپزشکی و آموزش دستیاری روانپزشکی در سال‌های ۱۳۴۰، حداقل در شهرهای بزرگ ، منجر به بهبود مراقبت‌های ارائه شده برای بیماران روانپزشکی شد.

در سومین دوره که سال‌های ۱۳۵۰ را شامل می‌شد، تلاش‌هایی در جهت دستیابی به مراقبتهای بهداشت روان جامع ، توسط انجمنی برای توانبخشی معلولین و خدمات بهداشت روان جامعه صورت گرفت. این امر توسط اولیــــن معاونت وزارت بهداشت و تامین اجتماعی انجام شد. وزارتخانه به مجموعه‌ای از پژوهش‌های همه گیرشناسی و تاسیس تعدادی بیمارستان و مراکز روانپزشکی جدید در نقاط مختلف کشور اقدام کرد و آموزش سطح‌بندی شده در روانپزشکی و روانپرستاری را آغازکرد. این برنامه های آموزشی و تحقیقاتی ، پس از انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۳۵۷، در انستیتو روانپزشکی تهران ادغام شد. چهارمین دوره از مهر ماه ۱۳۶۵ شروع شد، هنگامی‌که برنامه ملی بهداشت روان (NPMH) توسط یک تیم چند رشته ای (Multidisciplinary) از متخصصین طرح و توسط دولت پذیرفته شد. (۸) استراتژی اصلی ، ادغام فعالیت‌های جدید در یک سیستم مراقبت‌های بهداشتی اولیه کارآمد بود. * ( مجله بهداشت مدیترانه شرقی جلد۷( Eastern Mediterranean Health Journal ) ، شماره ۳ش. سال ۲۰۰۱ ص ۳۹۱-۳۸۱)

● ادغام بهداشت روان در سیستم مراقبت‌های بهداشتی اولیه:

ازسال ۱۳۶۷ تا ۱۳۶۹ یک پیش مطالعه (Pilot study) موفق در شهرکرد و شهرضا در مرکز جمهوری اسلامی ایران انجام شد که نشانگر افزایش قابل ملاحظه دانش بهداشت‌کارها و بهبود مهارت‌های بیماریابی در مقایسه با مناطق شاهد بود. (۱۰ و ۹) متعاقب آن، حرکت‌هایی در کشور صورت گرفت که منجر به گسترش سریع‌تر برنامه شد. (۱۳ و ۱۱) برخی عوامل موثر دراین تسریع عبارت بودند از: (۱۵ و ۱۴)

- ایجاد واحد سلامت روان در وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی

- اعلام بهداشت روان به عنوان نهمین جزء مراقبتهای بهداشتی اولیه

- تشکیل کمیته مشورتی بهداشت روان کشوری که اعضای آن عمدتاً اعضای هیات علمی دانشکده‌های پزشکی بودند

- تهیه آیین‌نامه‌های آموزشی برای تمام سطوح ارائه بهداشت (۱۳۶۷)

- بازنگری‌ها و کارگا‌ها درباره برنامه کشوری (۱۳۷۰ ) و متدولوژی تحقیقات بهداشت روان (۱۳۷۲)

- بزرگداشت سالانه هفته بهداشت روان در مهرماه از سال ۱۳۶۴

- ارتقاء آگاهی سایر کارکنان بهداشت از طریق کارگاهها ، سمینارها و کنفرانسها

- ارتقاء آگاهی عمومی در مورد بهداشت روان از طریق رسانه‌ها

● دستاوردها :

توسعه دوازده ساله طرح ادغام بهداشت روان در مراقبتهای بهداشتی اولیه منجر به بهبود بسیار زیاد در استقرار سرویس‌های بهداشت روان شد. تعداد مراکز بهداشتی بخش‌ها که در آن طرح ادغام انجام شده در سال ۱۳۸۰ به ۲۳۴ مرکز افزایش یافت (۸۴% از مراکز در دسترس ). تعداد مراکز بهداشتی شهری و روستایی که در آن طرح ادغام بهداشت روان در PHC انجام شد، به ۲،۴۱۷ مرکز (۵۴ درصد از مراکز موجود) رسید. تعداد خانه‌های بهداشت که در آن بهداشت روان در سیستم PHC ادغام شد، به ۱۰،۰۰۰ افزایش یافت (۷۰درصد خانه‌های بهداشت موجود) . علاوه بر این تعداد افراد در نواحی روستایی که توسط این طرح پوشش داده شدند، به ۱۵،۶۲۶،۷۲۹ نفر (۶۳ درصد) و در مناطق شهری به ۴،۵۶۸،۳۰۱ نفر (۸/۱۰ درصد) و در مجموع به ۲۰،۱۹۵،۱۳۰ نفر (۱/۳۰درصد) بالغ شده است.

● ارزیابی :

سنجش مــداوم فعالیت‌های بهداشت روان از طریق اخذ گزارش منظم و آنالیز آماری و ویزیت‌های دوره‌ای از شبکه، توسط متخصصین مسوول در استان‌ها و اداره مرکزی در تهران انجام می‌شود. با این وجود از ارزیابی‌های مستقل نیز استقبال می‌شود. چنین ارزیابی مستقلی توسط دفترمنطقه‌ای سازمان بهداشت جهـــانی در شرق مدیترانه در سال ۱۳۷۴ انجام پذیرفت. پژوهش مشتمل بود بر: بازرسی شبکه و جمع آوری اطلاعات از ۲۶۶ بهورز و خانه بهداشت ، ۹۱ پزشک عمومی و مراکز بهداشت روستایی و ۷۳۷ خانواده ساکن درمجاورت مناطق روستایی که برنامه های بهداشت روان در آن‌ها اجرا می‌شد. (۱۷ و ۱۴) این پژوهش همچنین مطالعه ای بر روی اختلالات روانپزشکی در کار پزشکی عمومی و مسیر ورود به درمان را نیز شامل می‌شد(۱۷). مطالعه دیگری در استان خراسان مشخص کرد که ۲/۷۲ درصد از بیماران، که برای اولین بار در فاز آغازین طرح غربالگری شدند، از بیماری‌های تشخیص داده نشده‌ای برای حداقل ۳ سال رنج می‌برده‌اند. این امر نشانگرمفید بودن چنین ادغامی برای پیشگیری ثانویه است. (۱۱) البته در نگاهی دیگر به مطالعات درمانی ، نشان داده شد که مراجعه به درمانگرهای سنتی به‌عنوان اولین گام جهت درمان ، از۲/۴۰ درصد در سال ۱۳۶۹ (۹) به۱/۱۴ درصد درسال ۱۳۷۷ و۶/۱۵ درصد در سال ۱۳۷۹ تغییر کرد.(۱۸و۱۷) گرچه این یافته‌ها تنها به یک منطقه مربوط نمی‌شوند، اما می‌توانند بازتابی از یک تغییرجهت، در مسیر درمانی به‌سوی درمان‌ به‌موقع باشند.

● حیطه‌های نیاز:

در جامعه‌ای با تغییرات سریع همانند جمهوری اسلامی ایران ،‌که حتی ساختار دموگرافیک پایه آن با دوازده سال قبل قابل قیاس نیست، دنبال کردن اولویت‌ها و خط مشی های قبلی مناسب نیست. از سال ۱۳۸۰ بحث‌هایی به نفع بازنگری بنیادی"NPMH" یا درحمایت از آن به همان شکل که بوده ، انجام شد. دیدگاه واقع بینانه‌تر این است که اولین "NPMH" را دست نخورده و به‌عنوان یک بیانیه حفظ کنیم، اما سرفصل‌های جدیدی با توجه به نیازهای ایجاد شده، به آن بیفزاییم . به‌این‌ترتیب تشکیل کمیته‌های ویژه برای پرداختن به مشکلات متعدد سلامت روان در موقعیت جدید، از برگزاری گردهمایی‌های رسمی و وقت‌گیر به منظور بحث در مورد یک "NPMH" با جمله بندیهای جدید، مناسب‌تر به نظــر می‌رسد. چنین کمیته‌های هدفمندی می‌توانند حمایت‌هایی از جامعه و متخصصین رشته های ویژه (مالی یا به‌صورت عضو پذیری) دریافت کنند و مسوول ایجاد طرح‌ها و برنامه‌های کوچکتر باشند.

این برنامه‌های کوچکتر می‌توانند به تنه اصلی"NPMH" به عنوان پیوست‌هایی افزوده شوند. در این روش، هم تداوم برنامه تضمین می‌شود و هم به نیازهای جدید به شکل کارآمدی پرداخته می‌شود. مشروح برخی نیازهای جدید در ذیل آمده است:

▪ تداوم ادغام:

ادغام بهداشت روان در سیستم مراقبت‌های بهداشتی اولیه PHC ، نیاز به تداوم استقرار در نواحی روستایی کشور دارد؛ ۳۷ درصد از جمعیت روستانشین، هنوز تحت پوشش نیستند. تکمیل این امر تا ۵ سال آینده قابل دسترسی خواهد بود.

▪ بهبود کیفیت ارائه خدمات:

این مساله یک اولویت است. حساسیت غربالگری توسط مراقبین بهداشتی اولیه پایین است (۱۳ و ۱۱) سیستم ارجاع ، ‌خصوصاً در سطوح مرکزی‌تربه طورموثر کار نمی کند. (۱۹) سیستم، خود را به طورعمده به بیماریابی موردی و درمان محدود کرده است. برای فایق آمدن بر این نارسایی‌ها ، فعالیت های زیر مورد نیاز هستند.

- بازآموزی بهورز، پیش بینی درمان دارویی رایگان یا حداقل یارانه ای ، بازآموزی کارکنان در سطوح مرکزی‌تر (خصوصاً در جهت بهبود نگرش آن‌ها به ارائه خدمات معطوف به جامعه )، پیش‌بینی سرویس‌های روانپزشکی رابط (liaison ) در مراکز پزشکی عمومی و برقراری ارتباط‌های کاری میان سیستم PHC و بخش خصوصی ، جهت اطمینان از تداوم مراقبت.

- (NGO) سازمانهای غیردولتی که تعداد آن‌ها در حال افزایش است، می‌توانند در این امر دخیل شوند.

● بهداشت روان شهری:

گسترش سریع شهرنشینی نیاز به توجه به مناطق شهری را ضروری می سازد (۱۹) PHC در مناطق شهری چندان قوی نیست. بهورز تنها در مناطق روستایی فعالیت دارد. بخش خصوصی ،که گرایش جامعه نگر مناسبی ندارد، در مناطق شهری از قدرت بسیاری برخوردار است.

در یک پیش مطالعه (Pilot Study) به‌جای بهورز از داوطلبین محلی استفاده شد. این تجربه محدود بود، بنابراین به گسترش و حمایت نیاز دارد. (۲۰ و ۱۳) به نظر می‌رسد در مناطق شهری طرح‌های جایگزین دیگری مانند ایجاد مناطق تحت پوشش در اطراف بیمارستان‌های دانشگاهی با سرویس‌های روانپزشکی بتوانند به‌صورت پیش طرح انجام شوند. در این زمینه، تعدادی تجربیات پژوهشی مقدماتی در کشور انجام شده است (۲۱) اما به پیش طرح‌های بیشتری نیاز دارد. امکان درگیرکردن NGO ها و بخش خصوصی نیز باید مد نظر مسولین باشد. در آینده ، احتمال دارد ارایه خدمات بهداشت روان در شهرهای بزرگتر ، شکل ناهمگون تری به خودبگیرد. این نکته قابل پذیرش است ، اما برنامه بهداشت روان مناطق شهری باید اهداف مشخصی را دنبال کند و این امر از طریق هدایت ، هماهنگ سازی و تقویت این فعالیتهای متمایز، امکان پذیر است .

● ارتقاء بهداشت روان :

گرچه در طرح اصلی برنامه کشوری بهداشت روان (NPMH) استراتژی‌هایی برای ارتقاء بهداشت روان در یک سطح عمومی منظور شده ، اما در حال حاضر به طرح‌های اختصاصی بیشتری جهت ارتقاء بهداشت روان نیاز داریم. پیش از این تلاش‌هایی در جهت افزایش آگاهی عمومی و بهبود نگرش جامعه به بهداشت روان، صورت گرفته بود. از سال ۱۳۶۴ آخرین هفته مهرماه را به بهداشت روان اختصاص دادند که بزرگداشت آن در کشور برگزار می‌شود. به‌عنوان مثال، در طی هفته بهداشت روان در سال ۱۳۸۰ ،‌۲۴۵ گردهمـایی و سمینار بهداشت روان و ۴۱۰۰ جلسه آموزشی برگزار شد و اخبار گسترده‌ای در خلال هفته از رادیو، تلویزیون و سایر رسانه‌ها پخش شد. چنین فعالیت‌هایی باید در جهت اهداف تعیین شده‌تری شکل داده شوند که در برگیرنده‌ی کل جامعه و گروه‌های در معرض خطر ویژه، با ابزارهای لازم برای فایق آمدن بر شرایط پراسترس ‌باشد که این، خود به طور غیرمستقیم اقدامات حاصل از بهداشت روان را بهبود می‌بخشد.

بسیاری از طرح‌های عملی، می توانند در یک برنامه جامع بهداشت روان مدرسه ادغام شوند و برخی می‌توانند در پروژه شهر سالم که قبلاً در تهران بررسی شده بود، ادغام گردند (۲۱، ۲۰، ۱۳)

● بهداشت روان کودکان و نوجوانان:

در دو دهه اخیر، تغییرات زیادی در توزیع سنی جمعیت به‌سوی سنین کمتر پیش آمده است . بالطبع برنامه‌های بهداشت روان نیز نیاز به تغییر جهت مناسب دارد. در این زمینه چندین پیش‌طرح دارای همپوشی ، انجام شده است. به‌عنوان مثال، برنامه‌های بهداشت روان مدارس آغاز شده‌اند. در دماوند، شهری با ۲۵۰،۰۰۰ نفر جمعیت در ۱۰۰ کیلومتری شمال تهران، یک پیش‌طرح در سال ۱۳۷۶ آغاز شد که هم دانش آموزان و هم والدین را در برمی‌گرفت . (۲۳) مداخله به نحو بارزی دانش و نگرش دانش‌آموزان و والدین آن‌ها را نسبت به بهداشت روان بهبود بخشید، اعتماد به نفس دانش آموزان افزایش یافت و مشکلات آن‌ها با والدین و آموزگاران کمتر شد، ترس از امتحان تخفیف یافت و تنبیه جسمی دانش‌آموزان و مدرسه‌گریزی خاتمه یافت و آزار جنسی و سیگار کشیدن کاهش یافت. این مطالعه یک مثال در معیار کوچک است که نشان می‌دهد چگونه مداخله در مدرسه می‌تواند کمک کننده باشد. یک برنامه بهداشت مدارس جامع در دست تهیه و اقدام می‌باشد.

با توجه به آزار کودکان ، "بهداشت روان" یک برنامه براساس پیشگیری از آزار کودکان و خشونت علیه زنان را با مشارکت یونیسف و WHO آغاز کرد. سه پروژه تحقیقاتی برای تعیین وسعت مشکل به‌عنوان بخشی از روند ارزیابی نیازها ، انجام شد. مجموعه متون آموزشی برای پزشکان عمومی و بهداشت‌کارها ، برای جلوگیری از آزار کودکان تهیه و چهار کارگاه آموزشی با موضوع "حقوق کودکان" در چهار استان برگزار شد. در زمینه آزار کودکان و جنبه‌های مختلف آن ، اعم از جسمی ، جنسی و احساسی کماکان باید بیشتر کار کرد و قسمت اصلی فعالیت باید در ساختار برنامه بهداشت مدارس گنجانیده شود.

● سوء مصرف مواد:

به‌دلیل عادت مصرف تریاک که از دیرباز در ایران وجود داشته است ، ‌همیشه فشار زیادی از طرف سیاست‌گذاران برای راهکارهای کاهش عرضه مطرح بوده است. در سال‌های ۱۳۶۰، فعالیت‌های کاهش تقاضا به نفع کاهش عرضه نادیده گرفته شد. کلیه فعالیت‌های جاری در زمینه کاهش تقاضا، از سال‌های ۱۳۷۰ آغاز شده است . سابقاً از دیدگاه قانونی، ‌استفاده از مواد تنها یک جرم بود و هیچ امکانی برای درمان وجود نداشت. در نتیجه بازداشتگاه‌ها مملو از مصرف کنندگان مواد بود. هنگامی‌که مشخص شد چنین راه کاری موثر نیست، اولین برنامه ملی در زمینه کاهش تقاضا درسال ۱۳۷۳ ، آغاز به‌کار کرد. در همین سال ، اولین درمانگاه سرپایی در یک مرکز بهداشت دولتی شروع به کار کرد. همزمان یک گروه خودیار معتادان گمنام ( Narcotics Anonymous )، با تعداد کمی عضو آغاز به کار کرد که در حال حاضر بیش از ۱۰،۰۰۰ عضو دارد. همچنین قریب به ۱۳۰ درمانگاه سرپایی و ۳۰۰ تخت برای درمان معتادین در مراکز بهداشت دولتی در دسترس است. در همان زمان بسیاری از بازآموزی‌ها و کارگاه‌های آموزشی برای پزشکان، پرستاران و مددکاران اجتماعی براساس اهداف کاهش تقاضا برگزار شد. این همه، در کنار تسهیل قوانین که توسط وزارت بهداشت ، درمان و آموزش پزشکی انجام شد، منجر به درگیر شدن صدها پزشک در درمان مصرف کنندگان مواد شد. خط مشی‌های متعددی برای درمان مصرف کنندگان مواد توسط مراجع بهداشتی مختلف منتشر شده است . تخمین زده می‌شود که تنها در مراکز دولتی ، سالانه حدود ۶۰،۰۰۰ مصرف کننده مواد پذیرفته می‌شوند.

براساس اطلاعات جاری در زمینه مصرف مواد در کشور، تخمین زده می‌شود که ۵/۱ میلیون فرد وابسته به مواد وجود دارند. تریاک شایع‌ترین ماده مصرفی با ۳۷ درصد می‌باشد و پس از آن حشیش و هروئین به ترتیب با ۲۱ و ۱۹ درصد قرار دارند. میانگین سنی مصرف کنندگان مواد ۳۳ سال است ، در حالی‌که میانگین سنی شروع مواد ۲۲ سالگی است. درصد مصرف کنندگان تزریقی مواد ۲۹ می‌باشد و جای تعجب نیست که ۶۳% از افراد آلوده به HIV و AIDS ، در جمهوری اسلامی ایران سابقه مصرف مواد تزریقی داشته اند.(۲۵و۲۴)

گرچه برنامه‌های درمانی تصویب شده جاری شامل رژیم‌های جایگزین نمی‌شوند، اما استراتژی‌های کاهش آسیب بــــه‌زودی در برخی زندان‌ها آغاز می‌شوند. با توجه به پیشگیری اولیه، هم اکنون برنامه‌های متعددی در سطح جامعه در حال اجرا هستند که غالب آن‌ها شامل مشارکت مدارس هستند. همچنین، رسانه‌ها به‌طور گسترده‌ای علیه مصرف مواد می‌جنگند و یک طرح اولیه برای ارزیابی امکان ادغام یک برنامه پیشگیری از اختلالات سوء مصرف مواد در سیستم PHC در دست اجرا است.

● بهداشت روان در بلایای طبیعی:

جمهوری اسلامی ایران در معرض زمین لرزه و سیل قرار دارد. بلایای طبیعی موجب شمار بسیاری ناتوانی و مرگ می‌شوند و سالانه خسارات اقتصادی زیادی به بار می آورند.

عمده تاکید سیستم بهداشتی ما در گذشته معطوف به کاهش مرگ و میر و صدمات جسمی ناشی از بلایای طبیعی بوده است. در حال حاضر چنین حوادثی منبع قابل توجه استرس برای بازماندگان است و سبب عوارض پا برجا و جدی روانپزشکی می‌شود. اخیراً فعالیت‌های مشترک وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ، وزارت کشور و جمعیت هلال احمر منجر به یک سری برنامه‌های وابسته به سلامت، مشتمل بر بهداشت روان شده است. متعاقب یک مطالعه جامع (۲۶) که تاثیر مواجهه با زمین لرزه بر سلامت روان و ارزیابی نیازهای بازماندگان و نجات یافتگان را مشخص کرده بود، یک برنامه ملی مداخلات بهداشت روان در بلایای طبیعی طرح شده است. متون آموزشی تهیه شد و اولین گروه امداد گران مطابق با آن آموزش داده شدند: (۲۹-۲۷) به کارگیری طرح در وسیع در مقیاس سال‌های آتی انتظار می‌رود.

● پیشگیری اولیه:

پیشگیری از خودکشی در چهار استان مورد مطالعه است. در سال‌های ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ دو کارگاه برای سازمان‌دهی برنامه برگزار شد و پس از آن ۱۵ کارگاه دیگر در اطراف شکل گرفت. ابزارهای آموزشی برای تمام سطوح آماده شد و آموزش داده شد. پیش‌مطالعه انجام شده برای اولین‌بار در آینده نزدیک ارزیابی خواهد شد.

پیشگیری از وابستگی مواد قبلاً توضیح داده شد. در آینده ، پروژه‌های بیشتری درباره پیشگیری از عقب ماندگی ذهنی و صرع مورد لزوم است. گرچه هم اکنون بخشی از آن توسط اقدامات پیشگیری بهداشت عمومی پوشش داده شده است.

● تهیه قانون بهداشت روان:

گرچه در حال حاضر قوانین و قواعد مختلفی در مورد جنون و مشکلات مرتبط با آن وجود دارد(۳۰) اما نیاز به یک قانون بهداشت روان مجزا احساس می‌شود که از طریق آن حقوق بیماران روانپزشکی و مراقبین آن‌ها با وضوح بیشتری مشخص شده باشد. پیش از این یک بازبینی جامع از قوانین بهداشت روان درسراسرجهان و به‌ویژه کشورهای اسلامی توسط یک تیم چندرشته ای(Multi disciplinary) مشتمل بر کارشناسان سیستم قضایی صورت پذیرفته است. طرح اولیه این قانون به پایان رسیده، اما برای اصلاحیه‌های آن زمان لازم است و سپس باید منتظر بود تا توسط قوه مقننه تصویب شود.

● مطالعات هزینه:

مسایل اقتصادی بهداشت در حوزه بهداشت روان در کشورهای در حال توسعه اهمیت بیشتری پیدا می‌کنــــد. عاقلانه خواهد بود که در برنامه‌های بهداشت روان جاری معیارهای هزینه - منفعت و هزینه - اثر نیز مورد مطالعه قرار گیرند و انجام چنین ارزیابی‌هایی در برنامه‌های آتی منظور شوند.

● مشارکت بین المللی:

از سال‌های ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ جمهوری اسلامی ایران در همکاریهای منطقه ای و بین المللی در حوزه روانپزشکی نوین و بهداشت روان مشارکت داشته است . در اوایل سال‌های ۱۳۳۰ اولین مشاور WHO از کشور بازدید کرد(۳۲) و گزارش کرد که معدود سرویس‌های موجود، نیاز به توسعه دارند. انجمن روانپزشکی جهانی یک گردهمایی منطقه ای در اوایل سال‌های ۱۳۵۰ در تهران برگزار کرد. همچنین در خلال این دهه، انجمن توانبخشی معلولین همکاریهای بین المللی گسترده ای را با WHO و تعدادی از دانشکده‌ها انجام داد. علاوه بر آن بسیاری از روانپزشکان ایرانی برای مطالعه به کشورهای مختلف در اروپا و شمال آمریکا رفتند.

در دهه ۶۰ ، یک کنگره بین المللی روانپزشکی توسط انجمن روانپزشکان ایران در شیراز برگزار شد. در سال ۱۳۶۴ ، مشاور منطقه ای WHO در بهداشت روان شرق مدیترانه، از کشور بازدید کرد که در طی آن طرح اولیه برنامه کشوری بهداشت روان ایران توسط یک کمیته کشوری آماده شد. از آن پس جمهوری اسلامی ایران یک عضو فعال کلیه فعالیت‌های منطقه‌ای و برخی فعالیت‌های جهانی برای توسعه بهداشت روان بوده است.

در سال ۱۳۶۶ یک گردهمایی داخلی در مورد توسعه برنامه‌های بهداشت روان در اصفهان برگزار شد(۳۳) سه گردهمایی داخلی دیگر نیز جهت ارزیابی نیازها (۱۳۷۷) ، پیشگیری از خودکشی (۱۳۷۹) ، و پیش بینی داروهای اساسی (۱۳۷۹)، در تهران برگزار شد. برنامه کشوری بهداشت روان ایران دوبار توسط تیم کارشناسی WHO ارزیابی شده و اکنون در سطح بین المللی به‌عنوان یکی از موفق‌ترین تجارب ادغام بهداشت روان در PHC شناخته شده است.

درسال‌های اخیر، کارشناسان بهداشت روان ایران در تعدادی فعالیت‌ها که توسط WHO حمایت می‌شد، در کشورهای مختلف منطقه شرکت کردند و در کنارهمکاران خود در این کشورها، در توسعه بهداشت روان موثر واقع شدند. مهم‌ترین فعالیت از این نوع ، یک دوره سه ماهه در افغاستان در سال ۱۳۷۵ بود. کارشناسان جمهوری اسلامی ایران و پاکستان این دوره را برگزار کردند که طی آن ۱۰ پزشک در افغانستان آموزش داده شدند. فعالیت‌هایی مشابه نیز در جمهوری یمن و سودان انجام شد که آخرین آن‌ها مشاوره با سودان در سال ۱۳۸۰ توسط همکار مرحوم‌مان دکتر داود شاه محمدی بود. این مقاله را با نام او به پایان می‌رسانیم . او بیش از هر کسی در انجام طرح بهداشت روان ایران سهم داشت و ما با تاثر انسانیت، حساسیت و ازخودگذشتگی وی را به‌یاد می آوریم.

منابع

۱. Shadpour K. Primary health care networks in the Islamic Republic of Iran. Eastern Mediterranean health journal, ۲۰۰۰, ۶(۴):۸۲۲–۵. ۲. Shadpour K. Primary health care in the Islamic Republic of Iran. UNICEF publication ۱۹۹۴ – P. ۶۸-۶۹

۳. Iran statistical yearbook – ۱۹۹۸. Teheran, Statistical Center of Iran, ۱۹۹۹.

۴. Shadpour K. The PHC experience in Iran. Teheran, United Nations Children’s Fund, ۱۹۹۴.

۵. Mehrabi F et al. Mental health in Iran. In: Al-Issa I, ed. Al-Junun: mental illness in the Islamic world. Madison, International Universities Press, ۱۹۹۹:۱۳۹–۶۲.

۶. Shahmohammadi D. Integration of mental health into PHC: a decade of experience. Paper presented at the ۱۱th World Congress of Psychiatry, Hamburg, ۶–۱۱ August, ۱۹۹۹.

۷. The world health report ۲۰۰۰. Mental health: new understanding, new hope. Geneva, World Health Organization, ۲۰۰۱:۸۶.

۸. Ghobari B, Bolhari J. The current state of medical psychology in Islamic Republic of Iran. Journal of clinical psychology in medical settings, ۲۰۰۱, ۸(۱):۳۹–۴۳.

۹. Draft of the National Programme of Mental Health in Iran. Teheran, Ministry of Health and Medical Education, ۱۹۸۷.

۱۰. Shahmohammadi D. Comprehensive report of research project on the integration of mental health in primary health care in Shahr-e-Kord villages. Teheran, Ministry of Health and Medical Education, ۱۹۹۰.

۱۱. Hassanzadeh M. Evaluation of integration of mental health into Shahreza City health centres. Daru va darman, ۱۹۹۲, ۱۰(۱۱۰):۱۵–۲۰.

۱۲. Hosseini SA et al. A one-year report of the country’s mental health programme in a ۲۲ ۰۰۰ population region of northeast Iran. Medical journal of the Islamic Republic of Iran, ۱۹۹۳, ۷(۳):۱۵۱–۶.

۱۳. Bolhari J, Mohit A. Integration of mental health into primary health care in Hashtgerd. Andeeshe va raftar, ۱۹۹۵, ۲(۱):۱۶–۲۴.

۱۴. Bagheri Yazdi SA, et al. Evaluation of function of auxiliary health workers (behvarz) and health volunteers in mental health care delivery in the framework of PHS system in Brojen City, Chaharmahal and Bakhtiari province. Hakim, ۲۰۰۱, ۴(۲):۱۰۰–۱۰

۱۵. Mohit A, Shahmohammadi D, Bolhari J. Independent evaluation of Iranian national mental health programme. Andeeshe va raftar, ۱۹۹۸, ۳(۳):۴–۱۶.

۱۶. Mohit A. Mental health in Teheran in the context of the national mental health programme of the Islamic Republic of Iran. In: Goldberg D, Thornicroft F, eds. Mental health in our future cities. London, Psychology Press, ۱۹۹۸:۲۱۷–۳۸

۱۷. Bina M, Bolhari J, Bagheri Yazdi SA. Evaluation of the efficiency of general practitioners in Iranian rural mental health centers in ۱۹۹۵. Teb va Tazkie, ۱۹۹۷, ۷(۲۵):۷–۱۲

۱۸. Shahmohammadi D, Bayanzadeh SA, Ehsanmanesh M. Pathway to treatment of psychiatric patients in psychiatric centres of the country. Andeeshe va rafter, ۱۹۹۸, ۳(۴):۴–۱۴.

۱۹. Omidvari S, Bina M, Yasamy MT. Pre-hospitalization pathways among psychiatric patients in Imam Hussain Hospital in ۱۹۹۹. Andeesheh va raftar, ۲۰۰۰, ۶(۲):۴–۱۲.

۲۰. Yasamy MT. Achievements and areas of need in mental health in Islamic Republic of Iran. Paper presented at the thematic conference of the East Medite- rranean Region, Kaslik, Lebanon, ۱۹۹۸.

۲۱. Naghavi M. Executive project for attracting community participation through female health volunteers. Teheran, Ministry of Health and Medical Education, ۱۹۹۶.

۲۲. Malakuti SK et al. The role of continuous care team on outpatient treatment of chronic psychiatric patients. Andeeshe va raftar, ۱۹۹۹, ۴(۳):۵–۱۳.

۲۳. Mohit A. Mental health in Teheran in the context of the national mental health programme of Iran. In: Goldberg D, Thornicroft, eds. Mental health in our future cities. London, Psychology Press, ۱۹۹۸:۲۱۷–۸۱.

۲۴. Bina M, Yasamy MT, Hajjaran M. Implementation of school mental health in the Islamic Republic of Iran — a pilot project. Paper presented at the XIth World Congress of Psychiatry, Hamburg, ۶–۱۱ August, ۱۹۹۹.

۲۵. Comprehensive drug control program-me for the Islamic Republic of Iran. Teheran, Drug Control Headquarters, ۲۰۰۰.

۲۶. Country profile: Islamic Republic of Iran. Teheran, United Nations Office for Drug Control and Crime Prevention, ۲۰۰۱.

۲۷. Yasamy MT et al. Determination of appropriate measures of mental health service delivery to natural disaster survivors. Research report. Teheran, Ministry of Health and Medical Education, Ministry of the Interior, Shahid Beheshti University of Medical Sciences, and Red Crescent Society, ۱۹۹۸.

۲۸. Yasamy MT et al. Mental health in natural disasters. Educational book for medical and health worker specialists. Teheran, Ministry of Health and Medical Education, ۲۰۰۰.

۲۹. Yasamy MT et al. Mental health in natural disasters. Educational book for rescuers. Teheran, Ministry of Health and Medical Education, ۲۰۰۰.

۳۰. Yasamy MT et al. Mental health in natural disasters. Educational book for executive managers. Teheran, Ministry of He-alth and Medical Education, ۲۰۰۰.

۳۱. Asgharzadeh-Amin S, Shahmohammadi D. Existing laws concerning mental health in Iran. Andeeshe va raftar, ۱۹۹۹, ۴(۴):۷۱–۹۶.

۳۲. Kraus G. Report of a mental health survey in the Islamic Republic of Iran. Alexandria, WHO Regional Office for the Eastern Mediterranean, ۱۹۵۴ (EM/MENT/۷).

۳۳. Report of the introductory meeting on the progress of national mental health programmes, Isfahan, the Islamic Republic of Iran, ۱۲–۱۶ March ۱۹۸۹. Alexandria, WHO Regional Office for the Eas- tern Mediterranean, ۱۹۸۹ (WHO-EM/MENT/۱۱۵-E).

۳۴. Mohit A et al. Mental health manpower development in Afghanistan: a report on a training course for primary health care physicians. Eastern Mediterranean health journal, ۱۹۹۹, ۵(۲):۳۷۳–۷.