راز قاصدك در سلامتی و بیماری ها

به دلیل محتوی بالای مواد مغذی, برگ های گیاه به طور گسترده ای به عنوان مكمل غذایی برای خانم های باردار توصیه می شود دلایل علمی اندكی برای استفاده های بالقوه دیگر برای قاصدك وجود دارد

گیاه قاصدك Dandelion گیاهی پایا است كه بومی كل نیم‌كره شمالی بوده و دارای انواع و زیرگونه‌های متعددی است. این گیاه به‌طور وحشی در چمن‌ها، مزارع یونجه، اراضی مرطوب كنار نهرها مراتع و زمین‌های بایر در نواحی معتدل می‌روید. گیاهی است از خانواده كاسنی Compositae جنس ‏Taraxacum نام علمی گونه‌ای از آن كه بیشتر در طب سنتی مصرف دارد: Taraxacum Officinale Weber و نام انگلیسی آن Dandelion است.

گیاه قاصدك گیاهی است بی‌بو، چند ساله، خیلی كوچك و كوتاه‌تر از ۴۰ سانتی‌متر كه شیرابه یا مایع سفیدی ترشح می‌نماید. برگ‌های آن دراز با بریدگی‌های عمیق نوك‌تیز كه شكلی شبیه دندان شیر به آن می‌دهد. برگ‌های گروهی به شكل یك دسته برگ از یقه ریشه خارج می‌ شوند. طبق گل‌های آن زرد طلایی كه به طور منفرد در انتهای شاخه گل‌دهنده كه توخالی است ظاهر می‌شود. میوه آن فندقه بوده كه میوه‌ای خشك و مغز آن مجزا و نچسبیده است مانند آفتاب‌گردان و در انتهای هر میوه یك كاكل (معمولا) سفیدرنگ قرار دارد. ۱ میوه‌ها به طور گروهی به شكل كروی قرار دارند و به سبب وجود كاكل، پس از رسیدن به آسانی پراكنده می‌شوند. گاهی از گیاه قاصدك به عنوان علف هرز مزارع، چمن‌زارها و دشت‌های اطراف شهرها یاد می‌شود. ولی این شاید به معنی عدم‌آگاهی بشر از خواص مهم گیاه باشد. گیاه قاصدك، یك غذای مغذی است. در بهار برگ‌های جوان آن را مانند سبزی چیده و استفاده می‌كنند چون برگ‌ها تلخ است باید با ترشی آب‌لیمو و یا سركه در سالاد مصرف شود.

یك نوع پرورشی اصلاح شده، به نام كاسنی پیچ پربرگ بوده، در بازارهای آمریكا و اروپا به عنوان سبزی برگی خوردنی عرضه می‌شود. برگ‌های گیاه حاوی مقادیر قابل توجهی از ویتامین‌های A, C, D و گروه B، همچنین آهن، منیزیم، روی، پتاسیم، منگنز، مس، كولین، كلسیم، بور و سیلیكون است.

ریشه را در اواخر زمستان یا اوایل سال بعد از خاك بیرون آورده و خشك كرده، مصرف می‌نمایند. ریشه گیاه حاوی اینولین و اسانس روغنی فرار و اسیدهای چرب (میریستیك اسید)، كاروتنوئیدها، ویتامین A ، موسیلاژ و پكتین است.

در سراسر دنیا قاصدك برای درمان انواعی از بیماری‌های كبدی و كیسه صفرا استفاده می‌شده است. از دیگر موارد مصرف سنتی ریشه و برگ گیاه، درمان بیماری‌های پستان، احتباس مایعات، اختلالات گوارشی، درد مفاصل، تب و بیماری‌های پوستی را می‌توان نام برد. ۲

فعال‌ترین مواد متشكله گیاه (برگ و ریشه) سزكویی‌‌ترپن‌ها eudesmandolide و germacranolide هستند كه منحصر به قاصدك هستند. بقیه مواد متشكله شامل تاراكسول، تاراكسرول، تاراكساسترول، استیگماسترول، بتا‌- سیتوسترول، اسید كافئیك و پ ـ هیدروكسی فنیل استیك اسید هستند.

● امروزه قاصدك برای چه مواردی استفاده می‌شود؟

به دلیل محتوی بالای مواد مغذی، ‌برگ‌های گیاه به طور گسترده‌ای به عنوان مكمل غذایی برای خانم‌های باردار توصیه می‌شود. دلایل علمی اندكی برای استفاده‌های بالقوه‌ دیگر برای قاصدك وجود دارد.

در طی قرن‌های متمادی،‌ در طب سنتی از ریشه گیاه به عنوان داروی مقوی كبد یاد می‌شده، زیرا معتقد بودند از كبد محافظت می‌كند. این امر،‌فلسفه مصرف سنتی آن برای بسیاری از مشكلاتی بوده كه از همین دیدگاه به دلیل «تنبلی كبد» یا «احتقان كبد» است، از جمله یبوست، برخی سردردها، مشكلات چشمی، نقرس، مشكلات پوستی، خستگی و دمل. بر اساس این تفكر سنتی، برخی از پزشكان طب گیاهی بر این باورند كه قاصدك باعث سم‌زادیی یا پاك كردن كبد و كیسه صفرا می‌شود. ۳ همین عقیده منجر به پیشنهادهای دیگری شد: گیاه قاصدك می‌تواند عوارض جانبی داروهایی كه فرایند دفع آن‌ها از طریق كبد صورت می‌گیرد را كاهش داده یا باعث تسكین علایم بیماری‌های ناشی از اختلال عملكرد كبدی شود.

با این‌كه مطالعات اولیه نشان داده كه ریشه قاصدك باعث تحریك جریان صفرا می‌شود. ۴، ۵، ۶ شواهد علمی معنی‌داری برای این‌كه اثر مشاهده شده باعث فواید توصیف شده در بالا شود، وجود ندارد.

برگ گیاه اثر دیورتیك خفیفی داشته كه همین امر منجر به استفاده از گیاه در موارد احتباس خفیف مایعات (مانند آن‌چه كه در سندرم پیش از قاعدگی Premenstrual syndrome رخ می‌دهد) شده است. به هر حال هیچ‌گونه مطالعه دو سویه كور كنترل‌شده‌ای با دارونما Double- blind, placebo controlled clinical trial در مورد این اثر قاصدك انجام نشده است. ۷

مشابه دیگر گیاهان تلخ، ریشه قاصدك برای بهبود اشتها و درمان اختلالات گوارشی خفیف مصرف می‌شود. گاهی به صورت خشك كرده و بو داده، به عنوان جایگزین قهوه مصرف می‌شود. سرانجام ریشه قاصدك گاهی برای یبوست خفیف توصیه می‌شود.

● روش مصرف

دوز ریشه: ۲تا ۸ گرم (از ریشه خشك‌شده گیاه) سه بار در روز، ۲۵۰ میلی‌گرم از عصاره (۵ به ۱) ۳ تا ۴ بار در روز یا ۵ تا ۱۰ میلی‌لیتر از تنتور (۱ به ۵ در الكل ۴۵ درصد) ۳ بار در روز.

برگ‌ها: برگ‌ها را می‌توان در سالاد یا به صورت پخته شده مصرف كرد.

● بی‌خطری گیاه

ریشه و برگ‌های قاصدك كاملا بی‌خطر بوده، بدون هیچ‌گونه اثرات جانبی یا خطرهای احتمالی به‌جز واكنش‌های آلرژیك كه به ندرت بروز می‌كنند. ۱۱-۸ قاصدك در FDA (Food and Drug Administration) جزو فهرست «عموما به عنوان بی‌خطر شناخته شده» FDA,s GRAS (generally recognize as safe) بوده و انجمن اروپا، آن را به عنوان خوش‌طعم‌كننده غذا توصیه نموده است.

● ممنوعیت‌ها و احتیاط‌ها

به هر حال با توجه به اثر ریشه قاصدك بر ترشح صفرا، كمیسیون E آلمان مصرف دارو توسط كسانی كه به انسداد مجاری صفراوی یا دیگر بیماری‌های خطرناك كیسه صفرا مبتلا هستند را ممنوع كرده است. و كسانی كه سنگ كیسه صفرا دارند،‌ فقط تحت نظر پزشك می‌توانند از این گیاه استفاده كنند. ۱۲

برخی مراجع تاكید می‌كنند كه ریشه قاصدك می‌تواند باعث افزایش ترشح اسید و از این طریق تشدید درد ناشی زخم گوارشی شود. اما این موضوع مورد تردید است. ۱۳ به دلیل این كه برگ‌های گیاه حاوی مقدار زیادی پتاسیم هستند، آن‌ها احتمالا هرگونه از دست دادن پتاسیم به دنبال اثر دیورتیكی خود گیاه را جبران می‌كنند، گرچه این اثر هنوز ثابت نشده است.

آلرژی: افراد با آلرژی شناخته شده به گیاهان مربوطه (خانواده كاسنی)، مانند بابونه و بومادران بایستی گیاه را با احتیاط مصرف كنند.

● تداخل‌های دارویی

تداخل دارویی شناخته شده‌ای با قاصدك وجود ندارد. اما بر اساس ‌آن‌چه ما درباره اثرات ریشه گیاه می‌دانیم ممكن است وقتی همراه با داروهای دیورتیك، انسولین یا داروهای خوراكی پایین‌آورنده قند خون استفاده شود، تا حدی خطرناك باشد. به علاوه در كسانی‌كه داروی لیتیوم می‌گیرند، بایستی دیورتیك‌های گیاهی مانند برگ قاصدك را فقط زیر نطر پزشك مصرف كنند، زیرا با مصرف این دارو دهیدراتاسیون احتمالی، ممكن است خطرناك باشد ۱۴

بی‌خطری گیاه در بچه‌های كم‌سن و سال، خانم‌های حامله یا شیرده و كسانی‌كه بیماری‌ شدید كبدی یا كلیوی دارند ثابت نشده است.

منابع:

۱- میرحیدر حسین، معارف گیاهی (جلد یك)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران ۱۳۷۵

۲. Leung AY.Foster S. Encyclopedia of Common Natural Ingredients Used in Food, Drugs, and Cosmetics. ۲nd ed. New York, Wiley; ۱۹۹۶:۲۰۵-۲۰۶.

۳. Murray MT.The Healing Power of Herbs; The Enlightened Persons Guide to the Wonders of Medicinal Plants. ۲en ed. Rocklin, Calif; Prima Publishing; ۱۹۹۵.

۴. Susnik F.The present state of knowledge about the medicinal plant Taraxacum officinale We ber [in Slovak, English abstract]. Med Razgl. ۱۹۸۲:۲۱:۳۲۳-۳۲۸.

۵. European Scientific Cooperative on Phytotherapy. Taraxaci radix (dandelion). Exeter, UK: ESCOP; ۱۹۹۶-۱۹۹۷:۲.Monographs on the Medicinal Uses of Plant Drugs, Fascicule ۲.

۶. Bohm VK.Studies on the choleretic action of some drugs [in German, English abstract].Arzneimittelforschung. ۱۹۵۹;۹:۳۷۶-۳۷۸.

۷. Racz-Kotilla E,Racz G,Solomon A. The action of Taraxacum officinale extracts on the body weight and diureses of laboratory animals. Planta Med. ۱۹۷۴;۲۶:۲۱۲-۲۱۷.

Newall CA,Anderson LA, Phillipson JD.Herbal Medicines: A Guide for Health-Care Professionals. London, England: Pharmaceutical Press; ۱۹۹۶:۹۶.

۹. European Scientific Cooperative on Phytotherapy. Taraxaci radix (dandelion). Exeter, UK:ESCOP;۱۹۹۶-۱۹۹۷:۲. Monographs on the Medicinal Uses of Plant Drugs, Fascicule ۲.

۱۰. Review of Natural Products. St. Louis, MO: Facts and Comparisons; ۱۹۹۸: Dandelion monograph.

۱۱. Hirono I, Mori H,Kato K, et al. Saftey examination of some edible plants, Parts, Part۲. J Environ Pathol Toxicol.۱۹۷۸;۷۱-۷۴.

۱۲.Blumenthal M, ed. The Complete German Commission E Monographs, Therpeutic Guide to Herbal Med۹icines. Boston, Mass: Integrative Medicine Communications; ۱۹۹۸:۱۱۹-۱۲۰.

۱۳. McGuffin M,American Herbal Products Associations Botanical Safety Handbook. Boca Raton, Fla: CRC Press; ۱۹۹۷;۱۱۴.

۱۴. Pyevich D,Bogenschutz MP. Herbal diuretics and lithium toxicity [Letter]. Am J psychiatry.۲۰۰۱;۱۵۸:۱۳۲۹.

دكتر تاجماه ممبینی

پزشك و فارماكولوژیست

استادیار فارماكولوژی دانشكده پزشكی دانشگاه شاهد تهران