نقد فیلم در مطبوعات

روند تکوین نقد در نشریات پس از انقلاب اسلامی

از حدود سال‌های ۱۳۰۹، نخستین نوشته‌ها در زمینه نقد سینمایی در مطبوعات ایران دیده می‌شود. نوشته‌های اولیه بیشتر در مورد آگاهی دادن کلی درباره فیلم و در واقع معرفی آن بودند تا نقد فیلم. در آن دوره پاورقی‌نویسان مطبوعات ادبی به تفسیر و نوشتن درباره فیلم‌ها هم مبادرت می‌کردند که این نوشته‌ها تا سال‌های‌دهه ۲۰ ادامه داشت.

نقد فیلم از سال‌های اولیه دهه ۳۰ در مطبوعات سینمایی باب شد و به‌طور کلی در مجله سینمایی «ستاره سینما»‌ که از سال ۱۳۳۲ منتشر شد، اتفاق افتاد. نگارش نقد فیلم تا مقطع بحرانی سال ۱۳۵۷ همچنان ادامه یافت. در ماه‌های اولیه این سال‌ هر چند هنوز ستاره سینما منتشر می‌شد، اما نقدهای آن به گونه‌ای نبود که در اذهان بماند.

اولین نوشته‌های سینمایی سال‌های پس از انقلاب، بیشتر جملات قصار، شعارها و جمله‌سازی‌های فراوان، توام با احساسات بسیار تند درباره سینما و هنر متعهد بود. یکی از نشریات این سال‌ها، «گاهنامه» سینمایی بود که نویسندگان علاقه‌مندی در آن قلم می‌زدند.

با آن که منتقدان و نویسندگان قدیمی سینما شناخته شده بودند، اما با تغییراتی که در ارکان مملکت ایجاد شده بود، دیگر آن آدم‌ها و آن نوشته‌ها با شرایط جامعه و بویژه هنر که سروسامانی نداشت همنوایی نداشتند؛ ضمن آن‌که اهداف گاهنامه نیز بیشتر سینما به شیوه مطلق و به دور از هرگونه حواشی سیاسی و اجتماعی بود.

● نقد فیلم و مجله فیلم

نقد فیلم در سال‌های پس از انقلاب به دور از جنجال و سیاست‌زدگی و با انتشار تنها مجله سینمایی آن سال‌ها یعنی «فیلم»، که شماره چهارم همان گاهنامه‌ها بود، آغاز شد. در مرداد ۱۳۶۲، نقد ده فیلم در این مجله به چاپ رسید که همان خط مشی نقدهای پیشین را دنبال می‌کردند این نقدها بیشتر به ارزش‌های مستتر در فیلم پرداخته و سعی می‌کردند مباحث نظری سینما را بدون هیچ‌گونه گرایش رایج سیاسی و اجتماعی حاکم بر جامعه مطرح کنند.

فیلم حدود ده سال یکه‌تاز و پایگاه اصلی نقد فیلم ایرانی بود. به‌دلیل وجود این مجله به مثابه تنها نشریه سینمایی، آن هم به مدت ده سال، بیشتر نویسندگان و منتقدان سینمایی که اکنون در مطبوعات دیگر نقد فیلم می‌نویسند، اولین قلم‌زدن‌هایشان در این مجله بوده است (به استثنای برخی نویسندگان که از روزهای اول در مطبوعات دولتی نقد می‌نوشتند).

● ظهور منتقدان و نشریات جدید هنری و سینمایی

با انتشار مجلات دیگر سینمایی و گشایش صفحات سینمایی در بیشتر نشریات غیرسینمایی، دامنه نقد گسترش یافت، شیوه های مختلف با نگرش‌های متفاوت نقد فیلم در مطبوعات باب شدند و نشریات وابسته به برخی ارگان‌ها با نگاهی جدید و نو به سینما، منتقدان و نویسندگان جدیدی را پرورش دادند؛ حتی مطبوعات غیرسینمایی که صفحات سینمایی گشوده بودند، به فراخور خود به نقد فیلم می‌پرداختند. نقد فیلم از اوایل دهه ۷۰ به قدری گسترده و پیچیده‌ شده که بررسی آن نیاز به توان زیادی دارد. از نظر مضمون‌شناسی، نقدها در انواع مطبوعات (روزنامه، هفته‌نامه، دو هفته‌نامه، ماهنامه، فصلنامه و...) بیشتر از نوع «نقد موضوعی» بوده و نقد صناعت هنری در این میان، حضوری کمرنگ داشته و بندرت اشاره‌ای کارشناسانه به مباحث فنی می‌شد و می‌شود، آن هم در حد بازی خوب، نوع فیلمبرداری، نور و رنگ؛ اما از نظر سبک‌نگارشی، شیوه نقد «تئوری مولف»، شیوه نگارش فیلم‌نوشته‌ها شده بود. این نوع نقد، بیشتر در مطبوعات تخصصی سینما حضوری مستمر و پررنگ داشت.

به دلیل تعدد مطبوعات غیرسینمایی، افزایش مطبوعات با اعطای القاب منتقد و نویسنده سینمایی، خیل جوانان را به کار دعوت کردند، در حالی که بیشتر آنها نه به لحاظ علاقه و تخصص، بلکه به دلیل یافتن راهی برای ورود به بازار فیلمسازی وارد این عرصه شدند؛ هر چند تعدادی دوام نیاوردند و از گردونه خارج شدند، اما آنها که ماندند، بالطبع با نوشتن زیاد و تلاش مداوم، از حالت مبتدی گذر و کم‌‌کم مدارج بالای نوشتن را احراز کردند، از میان خیل این نویسندگان شاید بتوان به اندازه تعداد انگشتان دست، کارآزموده و کارشناس یافت، چون منتقد فیلم علاوه برشناخت همه‌جانبه سینما، باید قدری تاریخ، فلسفه، ادبیات، شعر، موسیقی و... هم بداند و از نظر تئوری خود را برای بازخورد از فیلم‌ها آماده کند.

● نقد فیلم در نشریات غیرسینمایی و سینمایی

از میان نشریات غیرسینمایی که بیش از بقیه به نقد فیلم پرداخته‌اند، می‌توان به «جوانان امروز»، «زن روز»، «اطلاعات هفتگی» و «سروش» اشاره کرد؛ نشریاتی چون زن روز و اطلاعات هفتگی از سال ۱۳۶۳به بعد دارای منتقد و نقد فیلم بودند، نـشریه سروش هر سال به تعداد نقدهایش افزود و مسیری صعودی را طی کرد تا این که در سال‌های ۸۴ ـ۸۳ دارای چند صفحه عمدتا سینمایی به صورت ویژه‌نامه شد که زیرنظر جبار آذین به صورت تخصصی به سینما می‌پرداخت.

نشریه ورزشی «هدف» صفحه‌ای کامل را به سینما اختصاص داد که در زمان گشودن آن، مجلات سینمایی غیر از فیلم در کشور وجود نداشتند. در این صفحه نقد فیلم و اخبار سینمایی (بویژه خارجی) به طور مستمر چاپ می‌شد تا اواخر دهه ۷۰ که نقد فیلم دراین روزنامه تعطیل شد. نوشته‌ها، اخبار و نقدهای هدف در این دوره، از نوشتارهای قابل، درعرصه سینما بودند.

در همین زمان، هفته‌نامه تخصصی «سینما» با حضور سینمایی‌نویسان شناخته شده کشور غلامرضا موسوی، فریدون جیرانی و جبار آذین پا به عرصه مطبوعات گذاشت و به سهم خود در گسترش سینمایی‌نویسی و نقدنگاری کوشید.

هفته‌نامه «امید جوان» هم با به‌کارگیری یک منتقد و نویسنده قدیمی سینما که با اسامی مستعار به نقد فیلم می‌پرداخت و نوعی نقد که بیشترمضمون و کارکرد تماتیک فیلم را مدنظر قرار می‌داد تا سال‌ها به این مقوله ادامه داد.

با انتشار مجله «گزارش فیلم» در اوایل دهه ۱۳۷۰ و آمدن دو نویسنده و خبرنگار قدیمی به آن، نقد فیلم از طریق نویسندگان عمدتا جوان و تازه کار شروع شد که البته به طور مستمر این مقوله را جدی نگرفتند و با ملاحظه‌ شماره‌های این نشریه، نمی‌توان دیدگاه خاصی را در گذر نقد در آن جستجو کرد. نشریه «فرهنگ و سینما» بعد از مجله فیلم، با به‌کارگیری افراد مجرب به طور جدی به مقوله نقد فیلم پرداخت و محل برخورد اندیشه‌ها شد. این نشریه در طول چاپ این‌گونه مطالب نشان داد طرز تلقی‌های مختلف درباره یک فیلم را به چاپ می‌رساند حتی عقاید ضد و نقیض درباره یک فیلم را نیز درج می‌کرد و هنوز هم به این روال ادامه می‌دهد.

در نگاهی عام به مقوله نقد فیلم، به غیر از دو نشریه «اطلاعات هفتگی» و «فیلم‌نگار» که نویسندگانشان شیوه تلقی خود را حفظ کرده‌اند، بقیه نشریات که نویسندگان جوان را به این عرصه آوردند، آنقدر جوان بودند که نمی‌توان بررسی کلی در مورد آنها انجام داد، مگر این‌که این بررسی را به زمان دیگری بسپاریم.

● نقد فیلم در دهه ۷۰

نگارش نقد فیلم در دهه ۷۰ به دلیل تعدد نشریات سینمایی و پیدایش نویسندگان سینمایی جدید به قدری گسترده و پیچیده‌‌ شده که توان زیادی برای بررسی آن نیاز است. از نظر مضمون‌شناسی نقد فیلم، نقدهای این دهه، کمتر صناعتی و بیشتر نقد مضامین فیلم‌ها بودند و کمتر نقدی اشاره‌ای کارشناسانه به مباحث فنی داشت و عمدتا اشاره در حد بازی، نوع فیلمبرداری و نور بود با گسترش و چاپ نشریات سینمایی ـ حداقل ۱۸نشریه ـ‌ و صفحات سینمایی نشریات غیرسینمایی نیاز به نویسنده بیشتر شد و نویسندگان جوان و مبتدی به این نشریات وارد شدند و به سرعت لقب منتقد به خود گرفتند و کم‌کم و بعدها دارای تجربه شدند. هنوز مرز «نویسنده سینمایی» و «منتقد سینمایی» مشخص نشده بود که این عده به‌خاطر سرعت در نگارش و پیگیری در امر آموختن سینما از مبتدی گذر و به مدارج بالای نوشتن صعود کردند، اما زمان بسیاری می‌خواهد که از میان خیل این نویسندگان، کارشناس و کارآزموده‌ای خود را بروز دهد، چون منتقد فیلم کسی است که علاوه بر شناخت همه‌جانبه سینما، از تاریخ، فلسفه، ادبیات، شعر، موسیقی‌و... نیز به قدر کفایت بداند.

● نقد فیلم در دهه ۸۰

پس از ۳۰ سال نگارش برای نشریات سینمایی و غیرسینمایی، نسلی تربیت شد که به یمن ارتباطات سریع، اینترنت، خیل نشریات و انتقال سریع اخبار و اطلاعات در مقایسه با سه دهه پیش و به دلیل حضور نمایش خانگی و در دسترس بودن آثار سینمایی جدید و خواندن نشریات سینمایی جهان، از نظر نگرش و دیدگاه فیلم‌شناسانه در سطح بالایی قرار دارد.

از نیمه‌های دهه‌ ۷۰ با افزایش کمی نشریات سینمایی، نشریات تازه تاسیس شده آدم‌های جدیدی را برای نگارش نقد می‌طلبیدند. این رویداد حجم بالایی از نویسندگان ریز و درشت را گرد این نشریات جمع کرده و نمونه‌های مختلفی از تلقی‌ها، باورها و برداشت‌های خاصی از فیلم‌ها را انتشار داد. نشریات «دنیای تصویر»، «سینما تئاتر»، «فیلم و سینما»، «نیم‌رخ»، «صنعت سینما»، «نقد سینما» و... از جمله نشریاتی هستند که در سال‌های اخیر در قوام سینما و مقوله نقدنویسی سهم بسزایی داشته‌اند.

اکنون نیز غالب مجلات و روزنامه‌ها با اختصاص صفحه یا صفحاتی به هنر و سینما، در اعتلای نوشتار سینمایی و تولید آثار ارزشمند سینمایی می‌کوشند. سعی‌شان مستدام و خدا یاورشان باد!

حسین گیتی