جایگاه کارآموزی در پیکره دروس اختصاصی رشته کتابداری و اطلاع رسانی

لزوم شکل گیری کتابخانه های دیجیتال منوط به شناخت دقیق کتابداران و شناخت نسبی مشتریان کتابخانه ها از مهارتهی کلان فناوری اطلاعات در حوزه هی مختلف فرهنگی, اجتماعی و اقتصادی و پیامدهی استقرار این فناوری در کتابخانه هاست

● چکیده

تکنولوژی اطلاعات خدمات و شرایط جدیدی در کتابخانه ها پدید آورده است که از ضروریات آن شناخت کتابداران و مشتریان کتابخانه ها از مهارتهی لازم است، این مهارتها به صورت عملی طی دروس کارآموزی آموزش داده میشود، مدت زمان در نظر گرفته شده بری این درس در مقاطع کاردانی و کارشناسی به ترتیب ۳۳% و ۸/۵۵% از کل زمان کارعملی و به لحاظ کمی ارزش هر واحد درسی آن به ترتیب ۹/۳ و ۸/۲ برابر سایر دروس است، که زیر نظر سرپرستان کتابخانه هایی که هیچ انگیزه و یا مسئولیتی در خصوص آموزش دانشجویان کتابداری ندارد و بعضاّ فاقد تحصیلات دانشگاهی در ین زمینه اند گذرانده می شود، پیشنهاد میشود گروههی کتابداری با تجهِیز آزمایشگاه انعطاف پذیر کتابداری، دروس کارآموزی دانشجویان را زیر نظر اساتِید هر بخش از سر فصل برگزار نمایند که ازمزایی آن آمادگی دانشجویان با بنیه علمی و عملی قوی بری ورود به بازار کار و امکان ارزیابی بنیه علمی و عملی مدرسان و گروهی آموزشی کتابداری خواهد بود .

تکنولوژی اطلاعات همانگونه که سبب ارتقاء سطح خدمات می شود موجب ایجاد کارآئی بالاتر و شرایط و امکانات جدید خواهد بود؛ لزوم شکل گیری کتابخانه هی دیجیتال منوط به شناخت دقیق کتابداران و شناخت نسبی مشتریان کتابخانه ها(۱) از مهارتهی کلان فناوری اطلاعات در حوزه هی مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی و پیامدهی استقرار این فناوری در کتابخانه هاست، کتابخانه هایی که بیش از ۴۲ قرن از پیدایش آنها در خاورمیانه می گذرد(۲) و ویژگی برجسته آنها نه پویائی مستمر که تمامیت ساختاری آنهاست و تنها با ملاحظات سازمانی و به عنوان سمبلی از مدنیت امروزی و نه با سودمندی اجتماعی و خصیصه مولد بودن، برجا و برپا مانده اند، ورود به حوزه شناختی فناوری اطلاعات بری کتابداران یک ضرورت تام و بری مراجعین فرصتی مناسب بری کسب مهارتهی اطلاع یابی است. تکنولوژی اطلاعات امکانات و شیوه هی نوینی را ارائه می کند و امکانات و روابط موجود را دگرگون می سازد(۳)، در چنین شرایطی آیا کتابخانه ها و دانش آموختگان رشته کتابداری شرایط جدید را درک و امکانات ، مهارت و آمادگی لازم بری بر آوردن نیازهی اطلاعاتی جوامع کتابخانه ها را در دنیی نوین دارند؟

و یا به دلیل ناتوانی از سازگاری و عدم توجه به تغییر شرایط اطلاعاتی با بحرانی درونی درحوزه آموزش و بیرونی در حوزه کارکردی مواجهند. یکی از شیوه هی مواجهه موفق با چنین شرایطی تجهیز دانشجویان کتابداری واطلاع رسانی به مهارتها وتواناییهی لازمه است که قراراست ازطریق فراگیری واحدهی درسی نظری وتمرین کارآمد آن در دوره تحصیل این رشته وگذراندن واحدهی درسی عملی بویژه تحت عنوان کارآموزی یا کارورزی توانمندی لازم را بری ورود به حوزه هی کاری به دست آورند و بری پاسخگویی و کمک در برآوردن نیازهی اطلاعاتی مراجعین در انواع کتابخانه هی ملی، عمومی، دانشگاهی، اختصاصی و آموزشگاهی با اعتماد به تواناییهی خود اعلام آمادگی کنند(۴). این هدفمندی وآینده نگری را همچنین می توان درهدف اعلام شده ازسوی وزارت علوم تحقیقات و فناوری در دایرکردن رشته کتابداری به وضوح مشاهده نمود. کمیته تخصصی کتابداری شوری عالی برنامه ریزی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری(۵) هدف مورد نظر از تدریس دروس کتابداری را « ایجاد آمادگی لازم جهت کاردرانواع مختلف کتابخانه ها وکسب مهارت هی لازم درزمینه کتابداری وانجام امور مجموعه سازی، سازماندهی، ارائه خدمات و اشاعه اطلاعات اعلام می کند »(۶ و ۷).

ازاین رو طبیعتا باید دروس اختصاصی پیش بینی شده و سرفصل هی درنظرگرفته شده بری مقاطع تحصیلی متنوع آموزش کتابداری واطلاع رسانی، منابع پیشنهادی بری تدریس در هر درس، انطباق وپوشش کامل سرفصل با محتوی درس و منابع و امکانات آموزشی و ابزارکارعملی موجود، تواناییهی دانشجویان و مدرسانی باشیوه تدریس مناسب ـ که آمیزه ی از فن، تجربه وهنرمعلمی باشدـ و با جوهرهء معلمی به منظور حصول کیفیت مطلوب در دروس اختصاصی، به گونه ی فراهم شود تا فارغ التحصیلان مقاطع مختلف این رشته علاوه بر رسیدن به اهداف پیش بینی شده برنامه ریزان با فراهم نمودن شرایط مناسب، امکان ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر را یافته وبه ویژه آن گروه که جذب محیط هی کار تخصصی می شوند کارآئی مورد انتظار را داشته باشند و احساس نکند که فاصله ی میان مطلوبهی بیان شده در کلاس و توانمندی لازم در کار وجود دارد، که قطعاًًَ حاصل آن یاس حرفه ی و انزوی آنان خواهد بود كه از آن میتوان بعنوان یک فاجعه گسست آموزشی ـ شغلی یاد کرد .

به منظور اجتناب از رخداد چنین فاجعه ی درسیصدوهفتادونهمین مصوبه جلسه شوری عالی برنامه ریزی(۸) به تاریخ چهاردهم شهریور۱۳۷۸، ۵/۵ ۷% ازساعات مربوط به ۲۶ واحد دروس اختصاصی در مقطع کاردانی (۷۳۳ ساعت از ۹۷۱ ساعت) به دروس عملی و ۳۳ % از زمان کار عملی (۲۴۰ ساعت از ۷۳۳ ساعت) به ۲ واحد درس کارآموزی و این تناسب در مصوبه سال ۱۳۶۱، ۱۰۰% کارعملی (۳۲۴ ساعت) به ۶ واحد درس کارآموزی ۱و۲ و در مقطع کار شناسی بیش از ۱/۷۶% ازساعات مربوط به ۵۸ واحد دروس اختصاصی اجباری (۱۴۶۲ ساعت از ۱۹۲۱ ساعت) و بیش از ۸/۵۵% از زمان کار عملی (۸۱۶ ساعت از۱۴۶۲ ساعت) به ۱۲ واحد کارآموزی اختصاص یافته است، که نشانگر اهمیت بیشتر و خاصتر به کارآموزی عملی و چرخش نگاه برنامه ریزان از توجه به مباحث تئوری به کارکردگریی در مقطع کارشناسی کتابداری است.

به لحاظ کمی می توان ارزش هر واحد درس کارآموزی را به ترتیب در مقاطع کاردانی و کارشناسی کتابداری بیش از ۹/۳ (و بیش از۳ برابردر مصوبه سال۶۱) و ۸/۲ برابر سایر دروس برشمرد، این عنایت ویژه را می توان در سر فصل این درس که « انجام کار عملی در رابطه با دروس مربوط به بخشهی مختلف کتابخانه و بر اساس مواد تدریس شده زیر نظر مدرسان مربوط و سرپرستان کتابخانه هاست »(۸) نیز می توان بصورت ملموس مشاهده نمود، کتابخانه از این منظر بری دانشجویان کتابداری و اطلاع رسانی نقش کارخانه ریسندگی بری کارآموزی دانشجویان نساجی و نقش ساختمانهی در حال اجراء بری کارآموزی دانشجویان عمران و نقش مدرسه بری کارآموزی دانشجویان معلمی و نقش بیمارستان بری کارآموزی دانشجویان پزشکی، پرستاری و... را دارد.

در درس کارآموزی دانشجویان کتابداری بری گذراندن واحدهی درسی و وارد عرصه عمل شدن به صورت تمرینی باید کتابخانه هائی را که حاضر به پذیرش آنان به عنوان کارآموز باشند پیدا و ساعات تعیین شده در سر فصل را با آن کتابخانه همکاری داشته باشند تا ضمن طی مدت در نظر گرفته شده به اهداف مورد نظر برنامه ریزان نیز نایل آیند ولی با کمال تاسف کتابخانه ی را که مطلوبهی بیان شده در کلاس درس را بتوان در آنها جست نمی توان یافت، کتابخانه هی موجود بندرت از سیاستهی مجموعه سازی قابل دفاع، سازماندهی منضبط، بخش مرجع مطلوب و پاسخگو، ارائه خدمات اطلاع رسانی و امانت مناسب، به روز بودن منابع، مدیریت شایسته و... برخوردارند(۹) و از طرفی سلف دانشجوی کارآموز که اکنون در کسوت کتابدار در کتابخانه حضور دارد با چه انگیزه ی ـ حرفه ی یا مادی(۱۰) ـ باید به خود زحمت دهد که درهر نیمسال بر چند دانشجوی کارآموز نظارت کند و در نقش معلم محفوظات خود را به آنها انتقال دهد و درمواردی که کتابدار کتابخانه فاقد تحصیلات کتابداریست چه بسا در مواجهه با دانشجویان علاقه مند آموخته هی اورا به باد انتقاد گیرد.

این گونه دور افتادن از سر فصلهی تعیین شده مسلماّ نشان از عدم دستیابی برنامه به هدف تربیت کتابداران ماهراست، در چنین شرایطی است که دانشجوی کتابداری تفاوت فاحشی بین آنچه باید باشد و آنچه هست می بیند و در می یابد نظام اداری بسیار کم به جنبه هی کاربردی علومی که در دانشگاه آموزش داده می شود توجه داشته و بسیار کمتر از آن کارآئی دانش آموختگان خود را مورد عنایت قرار داده است(۱۱)، پیامد چنین احساسی دلسردی، سرخوردگی و وقوف فارغ التحصیلان کتابداری به کمبودهی آموزشی است و اولین و ساده ترین واکنش آنها گله مندی از گروهی آموزشی که مسئولیت تربیت آنها را بعهده داشته اند خواهد بود .

از نظر زمان ارائه نیز دروس کارآموزی را، می توان با پروژه هی پایان تحصیل در سایر رشته ها مقایسه کرد، بنابراین دانشجویی که دچاراحساس یاس و ناامیدی نسبت به رشته کتابداری شده است به دلیل سپری کردن بیش از نیمی از دوره تحصیل خود، تا حدودی بازگشت به عقب را توجیه پذیر نمی بیند، لذا از سرناچاری تر جیح می دهد مدت باقی مانده را ـ باری به هر جهت ـ طی نموده و هرچه زودتر فارغ التحصیل شود، به همین دلیل در موضع انفعال قرار گرفته و به کارهی عادی کتابخانه از قبیل امانت کتاب، چیدن کتاب در قفسه ها، آماده سازی و... و حاضر شدن در مواقعی که کارمند کتابخانه امکان حضور را ندارد میپردازد.

حسین حاجیان

عضو هیات علمی گروه کتابداری دانشگاه آزاد اسلامی اراک

منابع و ماخذ

۱-واینگاند،دارلین. خدمت عالی به مشتری: راهنمایی مختصربری کتابداران، ترجمه مرضیه هدایت.تهران : سمت ،۱۳۸۴.

۲-راسخ نیا،پرویز.گاهشماری چند در اطلاع رسانی و ارتباطات : نگاهی به برخی تحولات،کتاب،کتابداری،ارتباطات و...، ویراستار کاظم حافظیان رضوی، زیر نظر مهدی تقوی.تهران : خانه کتاب،۱۳۸۰.

۳-دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی. دولت الكترونیكی. تهران: دبیرخانه شورای عالی اطلاع رسانی، ۱۳۸۴.

۴-مرادی،نورالله. مرجع شناسی : شناخت خدمات و کتابهی مرجع. تهران : فرهنگ معاصر،۱۳۷۲.

۵-وزارت فرهنگ و آموزش عالی.شوری عالی برنامه ریزی. مشخصات کلی برنامه و سرفصل دروس دوره کاردانی کتابداری، ۱۳۶۱ .

۶- وزارت فرهنگ و آموزش عالی.شوری عالی برنامه ریزی. مشخصات کلی و سرفصل دروس کارشناسی کتابداری ۱۳۶۶ .

۷-دیانی،محمد حسین. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱: زمستان ۱۳۷۲.

۸- وزارت فرهنگ و آموزش عالی.شوری عالی برنامه ریزی. مشخصات کلی برنامه و سرفصل دروس کاردانی، ۱۳۶۸.

۹- حری،عباس. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱: زمستان ۱۳۷۲ .

۱۰-امیر فریار،فرخ. فهرستنویس پیش ازانتشارو... . جهان کتاب. ۲۰۸. مرداد۱۳۸۵ .

۱۱-بنی اقبال،ناهید. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱: زمستان ۱۳۷۲.

۱۲-انصاری(محقق)،نوش آفرین. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱: زمستان ۱۳۷۲.

۱۳-اسدی،مجتبی. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱: زمستان ۱۳۷۲.

۱۴-قزل ایاغ، ثریا. ارزیابی برنامه هی درسی رشته کتابداری. پیام کتابخانه؛۱۱:زمستان ۱۳۷۲.

---