سنت متحرک نه عادت متحجر

در مسیر مقابله با نفوذ جهل و خرافه در مراثی و عزاداری ها

مرثیه سرایی و عزاداری برای مصائب و رنج ها و شهادت جانسوز حضرت امام حسین (ع ) و فرزندان و اصحاب آن حضرت سنت شریف و بزرگی است که توسط ائمه اطهار(ع ) بنیان نهاده شد.

امامان معصوم (ع ) که با آثار به جای مانده از نهضت مقدس و عظیم و شگفت انگیز عاشورا مواجه بودند و از اهداف و آرمان های والا و ارزش های جامع و تحول زای نهفته در آن وقوف و شناخت کامل داشتند و از نقش حیاتی و زیربنایی و همیشه زنده و پویا و تحرک آفرین آن در همه اعصار و زمان ها و ادوار و مقاطع تاریخی آگاه بودند مسئولیت سنگینی بر دوش خویش احساس می کردند تا از همه شیوه های مشروع و الهی برای نشر و گسترش آن در بستر زمان استفاده شایسته کنند.

در نگاه گسترده و هدفمند ائمه دین (ع ) اولین وظیفه و مسئولیت تبیین فلسفه و انگیزه ها و آثار ارزشمند نهضت مقدس امام حسین (ع ) بود و این مهم را در رهنمودهای ژرف و راهگشای خویش به جوامع دیروز و امروز ارائه دادند وآگاهی و بینش آفریدند. لکن ائمه دین (ع ) مسئولیت خویش را با تشریح آرمان های نهضت عاشورا تمام شده تلقی نمی کردند و معتقد بودند که تبیین قیام حسینی برای ماندگاری راه مقدس او کافی نیست و باید در کنار این عنصر که با « اذهان و افکار » پیوند و ارتباط دارد از « عواطف و احساسات » نیز بهره جست .

نگرش ائمه اطهار(ع ) در این موضوع بسیار دقیق و عمیق بود زیرا انسان را نمی توان در ذهن و فکر محدود کرد و بر عاطفه و احساس او چشم فرو خوابانید که او بر اساس آفرینش خاص و کامل خود مجموعه ای از این عناصر حیاتی است و نباید و نمی توان نگرشی یکسویه به او افکند. در نگاه جامع ائمه دین (ع ) ـ که از نگرش همه جانبه تعالیم ومعارف اسلام مایه می گیرد ـ نه می توان انسان را در فکر و عقل محدود نمود و نه می توان او را در عاطفه و احساس محصور کرد. هیچ کدام از این دو به تنهایی قادر به رشد و کمال جامع و واقعی انسان نخواهد بود. انسان تابع فکر و عقل محض ناقص است و در یک جهت خاص رشد می کند و سرانجام تبدیل به موجودی تک ساحتی و سخت و انعطاف ناپذیر می شود و انسان تابع عاطفه و احساس مطلق نیز کامل نیست و ناقص و یکسویه است و از راهگشایی ها و رشد و پیشرفت های ناشی از نقش آفرینی فکر و عقل بی بهره می ماند.

ائمه اطهار(ع ) برای تبلیغ و ترویج نهضت مقدس کربلا در بستر زمان هم تبیین و تشریح فکری این انقلاب بزرگ را ضروری می دانستند و هم بر محمل بال های عاطفه و احساس نشاندن ارزش های والا و مقدس حماسه پرشور حسینی را لازم و مهم تلقی می کردند.

مرثیه سرایی و عزاداری برای حضرت اباعبدالله الحسین (ع ) به این دلیل توسط امامان معصوم (ع ) پایه گذاری شد که عواطف و احساسات مردم را با آرمان ها و ارزش های نهضت عاشورا پیوند زنند و آنان با گریستن و سوگواری برای امام حسین (ع ) به حضور در حماسه حسینی و همراهی با این قیام و مقابله با « یزیدیان » در هر عصر و زمان ترغیب گردند. تحقق این هدف باعث می گردد جوامع اسلامی در تمام مقاطع تاریخی و مناطق جغرافیایی همچنان که نهضت حسینی به صیانت و پاسداری از دین و تقابل و تعارض با دشمنان جبهه حق پرداخت در محافظت از اسلام و قوانین جامع و حیاتبخش آن بکوشند و با موانع راه که توسط جبهه مشترک کفر وشرک و نفاق ایجاد می گردد مقابله نمایند.

نقل چند نمونه از رهنمودهای ائمه دین (ع ) درباره ارزش و ثواب گریستن برای حضرت امام حسین (ع ) ژرفای تفکر و صلاحدیدهای عمیق آن مطهران دربنیان نهادن سنت متحرک و انقلاب آفرین مرثیه سرایی و عزاداری را می نمایاند.

حضرت امام زین العابدین (ع ) می فرماید :

« هر مومنی که بر شهادت حسین (ع ) به گونه ای بگرید که اشک بر گونه اش جاری شود خداوند برای او غرفه هایی در بهشت آماده می سازد تا در آن ها سکونت گزیند . » (۱ )

امام زین العابدین (ع ) خود همواره در سوگ حضرت امام حسین (ع ) به شدت می گریست و الگوی عملی برای جامعه اسلامی در این گرایش و رفتار پسندیده و حکمت زا محسوب می شد . (۲ )

حضرت امام جعفر صادق (ع ) می فرماید :

« همانا گریستن و بی تابی کردن در تمام ناملایمات و مصائب ناپسند است مگر در مصیبت حسین بن علی که آدمی دراین گریه و جزع اجر و پاداش خواهد یافت . » (۳ )

امام صادق (ع ) نیز در مصائب حضرت اباعبدالله الحسین (ع ) همواره نالان وگریان بود و به طور عملی این سنت آگاهی بخش و حرکت زا را در جامعه اسلامی ترویج می نمود . (۴ )

حضرت امام رضا(ع ) نیز افراد جامعه را به گریستن برای امام حسین (ع ) ترغیب فراوان می نمود و علاوه بر آن خود به این سنت پایدار همواره عمل می کرد و گریه های سوزناک و عزاداری های جانگداز داشت و با دعوت از « دعبل بن خزاعی » شاعر آن زمان ودرخواست سرائیدن شعر در سوگ امام حسین (ع ) به همراه خانواده اش به عزاداری می پرداخت (۵ )

به این ترتیب مرثیه سرایی و عزاداری برای حضرت اباعبدالله (ع ) به صورت « سنت متحرک » برای جامعه اسلامی در همه اعصار و زمان ها بنیان گذاشته شد و در طول تاریخ این گرایش و روش به صورت برگزاری مراسم عزاداری در محافل مذهبی استمرار یافت .

از آنجا که هر قانون یا سنت اسلامی در گستره تاریخ در معرض دستبرد تحریف و بدعت قرار گرفته و از طرف افراد و گروه های ناسالم و سوداگر به جهل و خرافه آلوده شده است سنت عزاداری نیز از این تهاجم و آفت و آسیب مصون نمانده است و افراد وگروه های شیاد و سودجو درصدد ایجاد انحراف در این سنت به منظور نیل به اهداف و مطامع سیاسی و اقتصادی برآمدند و سعی وافر و همه جانبه کردند تا مرثیه سرایی ها و عزاداری را از محتوای غنی و آگاهی بخش و انقلاب آفرین آن تهی کنند.

طبیعی است که نابودی و اضمحلال مطلق این سنت متحرک برای افراد و گروه های نفع طلب و شیاد امکان پذیر نبود زیرا این هدف باید با مقابله نمایان و مستقیم و تهاجم فیزیکی صورت می پذیرفت و این عمل نه تنها سنت پایدار عزاداری را منهدم و مضمحل نمی ساخت که بر حیات و بالندگی و پویاپی و اثربخشی آن می افزود. بنابر این چاره اصلی در فعالیت مرموز و پنهان خلاصه می شد و این تهاجم به دلیل مرئی و نمایان نبودن بسیار موثر و نتیجه بخش بود و بدون آن که کسی بفهمند همه چیز را به نفع افراد و گروه های فریبکار و بازیگر تمام می کرد.

در نگاه وابستگان به مطامع اقتصادی و اهداف سیاسی ـ چه در ابعاد خارجی و متمایل به بیگانگان و چه در ابعاد داخلی و وابسته به طیف ها و گروه های اقتصادی و سیاسی معاند با اسلام اصیل و جامع و حرکت آفرین ـ راه وچاره اصلی برای تقابل و تعارض با مرثیه سرایی و عزاداری حضرت امام حسین (ع ) عبارت بود از تبدیل این « سنت متحرک » به « عادت متحجر » .

اینان معتقد بودند و هستند که اگر سنت تحول زا و حرکت بخش عزاداری را از درون تهی کنیم و از هدف و مقصد اصلی منحرف نمائیم و آن را به صورت یک عادت آلوده به تحجر و جمود متبدل سازیم بدون هیچ رنج و سختی و تحمل ضایعات به هدف اصلی خویش نائل می آییم و در این صورت است که سوگواری وگریستن برای امام حسین هیچ مانع و تهدیدی برای اهداف و منافع ما ایجاد نخواهد کرد و در چنین حالتی هر چه عزاداری ها بیشتر باشد نه تنها به زیان ما نیست که به نفع ماست . زیرا آنچه به شکل عادت متحجر فزونی یابد به همان میزان که شدت می گیرد از اهداف حسینی خالی می شود و اهداف و برنامه های یزیدی را جایگزین می سازد و این همان مقصدی است که ما به شدت درصدد تحقق آن هستیم !

متفکر شهید استاد مرتضی مطهری تعبیری از این تغییر و تبدیل در عزاداری حضرت امام حسین (ع ) دارد که با هدف ما منطبق است . استاد اینگونه توضیح می دهد :

« عزاداری سنتی امروز امام حسین علیه السلام که به حق درباره اش گفته شده « من بکی او ابکی او تباکی وجبت له الجنه » که حتی برای تباکی (خود را شبیه گریه کن ساختن ) هم ارزش فراوان قائل شده در اصل فلسفه اش تهییج احساسات علیه یزیدها و ابن زیادها و به سودحسین و حسینی ها بوده . در شرایطی که حسین به صورت یک مکتب در یک زمان حضور دارد و سمبل راه و روش اجتماعی معین و نفی کننده راه و روش موجود معین دیگری است یک قطره اشک برایش ریختن واقعا نوعی سربازی است . در شرایط خشن یزیدی در حزب حسینی ها شرکت کردن و تظاهر به گریه کردن بر شهدا نوعی اعلام وابسته بودن به گروه اهل حق و اعلان جنگ باگروه اهل باطل و درحقیقت نوعی از خودگذشتگی است . اینجاست که عزاداری حسین بن علی یک حرکت است یک موج است یک مبارزه اجتماعی است .

اما تدریجا روح و فلسفه این دستور فراموش می شود و محتوای این ظرف بیرون می ریزد ومساله شکل یک « عادت » به خود می گیرد که مردمی دور هم جمع بشوند و به مراسم عزاداری مشغول شوند بدون این که نمایانگر یک جهت گیری خاص اجتماعی باشد و بدون آن که از نظر اجتماعی عمل « معنی داری » به شمار رود فقط برای کسب ثواب (که البته دیگر ثوابی هم در کار نخواهد بود) مراسمی را مجرد از وظایف اجتماعی و بی رابطه با حسین های زمان و بی رابطه با یزیدها و عبیدالله های زمان به پای می دارند . » (۶ )

استاد مطهری ضمن اعلام این واقعیت تلخ که وقتی عزاداری ها از این جهت گیری های اجتماعی خارج گردید « حرکت » به « عادت » تبدیل شده و محتوای این مراسم بیرون ریخته می شود وظاهر باقی می ماند اذعان می نماید : « در چنین مراسمی است که اگر شخص یزید بن معاویه هم از گور به در آید حاضر است که شرکت کند بلکه بزرگ ترین مراسم را به پا دارد. در چنین مراسمی است که نه تنها تباکی اثر ندارد اگر یک من اشک هم نثار کنیم به جایی بر نمی خورد . » (۷ )

افراد وگروه های شیاد و منحرف برای تبدیل این « سنت متحرک » به « عادت متحجر » و از محتوا تهی کردن مرثیه سرایی و عزاداری به سراغ اهل جهل و جمود می روند و از این راه به اهداف ناپاک خویش جامه عمل می پوشانند.

بازیگرهای پشت صحنه ـ که هم دستی به بیرون از مرزها دارند و هم از درون تغذیه و حمایت می شوند ـ به این دلیل به بهره برداری از جاهلان و جمودگرایان می پردازند که هر جا جهل خیمه زند و تصلب و قشری گری و تحجر حضور یابد اشتیاق به خرافات و موهومات نیز فزونی می گیرد. آنان با توجه به این واقعیت تلخ به استقبال و پذیرش از جاهلان و جمودگرایان می روند و با تحریف گری و بدعت آفرینی در دین هر خرافه و موهوم مورد نظر خویش را درباره مراثی و عزاداری امام حسین (ع ) القا و تثبیت می نمایند.

آنچه تاکنون در گستره تاریخ ـ از دیروز تا امروز ـ در تبدیل سنت حرکت زای عزاداری برای امام حسین (ع ) به عادت ساکن و آمیخته با جهل و جمود تداوم داشته است با همین شیوه و رویکرد به ظهور و بروز در آمده و آفت و آسیب به وجود آورده است .

هم اینک بخشی از مراثی و عزاداری ها به همین آفت بزرگ ممزوج گردیده و به همین دلیل نه تنها چنین مراسمی هیچ سود و نفعی برای ترویج و تبلیغ اهداف و آرمان های حسینی نمی آفرینند که همواره ضرر و زیان تولید می نمایند و انحراف وگمراهی به وجود می آورند.

امروز باید همه تلاش های علمی و عملی صاحبان اندیشه و تفکر دینی ـ در حوزه های علمیه و مراکز فرهنگی و مطبوعات و رسانه ها ـ به مقابله و مبارزه با مراثی و عزاداری هایی که به صورت « عادت متحجر » در حال نشر می باشند بپردازند و در نقطه مقابل سوگواری ها و مرثیه سرایی های اصیل و ریشه دار و تحول زا به صورت « سنت متحرک » ترویج و تبلیغ نمایند.

یکی از اجزای این تلاش علمی و عملی حمایت از افراد و گروه ها و مرثیه سرایان و محافل و مراسمی است که از مخالفان جدی و سرسخت عزاداری های آمیخته با تحریفات و خرافات می باشند و فعالیت های خود را با « دانش و آگاهی » می آمیزند و بدون مطالعات دقیق در متون معتبر و استفاده از تاریخ صحیح وقایع عاشورا به انجام مراثی و مداحی نمی پردازند و همواره به این « تعهد و مسئولیت » تقید و پایبندی روا می دارند.

تردیدی وجود ندارد که اگر این « جریان سالم » حمایت نشود و به حال خود رها گردد حضور وشتاب گیری جریان آلوده و ناسالم و آفت و آسیب آفرینی های مکرر آن و در نتیجه انزوای « سنت متحرک » و گسترش همه جانبه و بسیار خطرناک عادت متحجر » در مراثی و عزاداری ها قطعی وحتمی است و در چنین شرایط سخت و نامطلوب و نامساعد تعجبی ندارد که قشرهایی از مردم جامعه به ویژه نسل جوان را بیابیم که یا در حالت تردید و آشفتگی در یافتن راه اصلی و نجاتگر برای رویکرد به مراثی و عزاداری باقی بمانند و یا جذب افراد و گروه ها و محافل سودجو و عافیت طلب و فاقد تعهدی شوند که به سهولت و راحتی حقایق و واقعیت ها را با دروغ و تحریف و خرافه می آمیزند و به مشتاقان ناآگاه القا می کنند.

یکی از اجزای تلاش های علمی و عملی برای مقابله با مراثی و عزاداری هایی که به صورت « عادت متحجر » در حال نشر می باشند حمایت از مداحان و مرثیه سرایان و محافل و مراسمی است که از مخالفان جدی و سرسخت عزاداری های آمیخته با تحریفات و خرافات می باشند و فعالیت های خود را با « دانش و آگاهی » می آمیزند و بدون مطالعات دقیق در متون معتبر و استفاده از تاریخ صحیح وقایع عاشورا به انجام مدایح و مراثی نمی پردازند و به این « تعهد و مسئولیت » تقید و پایبندی روامی دارند

بازیگران پشت صحنه ـ که هم دستی به بیرون از مرزها دارند و هم از درون تغذیه و حمایت می شوند ـ به این دلیل به بهره برداری از جاهلان و جمودگرایان می پردازند که هر جا جهل خیمه زند و تصلب و قشری گری حضور یابد اشتیاق به خرافات و موهومات نیز فزونی می گیرد و به این ترتیب اهداف سیاسی و اقتصادی شیادان به سهولت تحقق می یابد

ائمه اطهار(ع ) برای تبلیغ و ترویج نهضت مقدس کربلا در بستر زمان هم تبیین و تشریح فکری این انقلاب بزرگ را ضروری می دانستند و هم بر محمل بال های عاطفه و احساس نشاندن ارزش های والای حماسه پرشور حسینی را لازم و مهم تلقی می کردند. مرثیه سرایی و عزاداری برای امام حسین (ع ) به این دلیل توسط امامان معصوم (ع ) پایه گذاری شد که عواطف و احساسات مردم را با اهداف و آرمان های نهضت عاشورا پیوند زنند و با تثبیت این حرکت بزرگ در « اذهان و افکار » و « عواطف و احساسات » بهره وری از حماسه حسینی را به « جامعیت » برسانند

وابستگان به مطامع اقتصادی و اهداف سیاسی معتقدند اگر سنت تحول زا و حرکت بخش عزاداری را از درون تهی کنیم و از هدف و مقصد اصلی منحرف نمائیم و آن را به صورت یک عادت آلوده به تحجر و جمود و خرافه متبدل سازیم بدون هیچ رنج و تحمل ضایعات به هدف اصلی خویش نائل می آییم و در این صورت است که سوگواری برای امام حسین (ع ) هیچ مانع و تهدیدی برای منافع ما ایجاد نخواهد کرد و در چنین حالتی هر چه عزاداری ها بیشتر باشد نه تنها به زیان ما نیست که به نفع ماست !

پاورقی :

۱ ـ بحار ج ۴۵ ص ۲۱۱

۲ ـ کامل الزیارات . ص ۲۸

۳ ـ بحار ج ۹۸ ص ۳۰۹

۴ ـ همان منبع ج ۴۴ ص ۲۹۱

۵ ـ وسایل الشیعه ج ۱۰ ص ۳۰۷ ۳۹۳

۶ ـ نهضت های اسلامی در صد ساله اخیر متفکر شهید استاد مرتضی مطهری انتشارات صدرا ص ۸۰ و ۸۱

۷ ـ همان منبع ص ۸۱