تنوع گونه های زیستی, حقیقت یا اشتباه محاسباتی

وجود میلیون ها گونه زیستی ناشناخته دلالت بر آن دارد که برخی از آنها قبل از کشف, منقرض خواهند شد

هر پدیده کوچک و بزرگی را وقتی خوب بررسی می‌کنید متوجه می‌شوید که گویا اصل تنفس، زایش و مرگ در همه چیز وجود دارد. دانشمندان امروزه و پس از سال‌ها مطالعه گونه‌های زیستی مختلف، تلاش برای یافتن پاسخ آفرینش یا بررسی روند و سیر تکامل موجودات زنده به این نتیجه رسیده‌اند که حیات به عنوان یک پدیده خیلی بزرگ خود دچار زایش و فنای دائمی است. به‌رغم دهه‌ها مطالعات زیست‌شناسی امروزه می‌دانیم که میلیون‌ها گونه زیستی ناشناخته هنوز منتظر کاوشگران اعماق تاریک دریاها و دل جنگل‌های انبوه و درون غارهای بزرگ و کوچک هستند تا با آشکار کردن تکه هیجان‌انگیز دیگری از داستان نامکشوف آفرینش و تکامل، آدمی را به تحسین وادارند.

از سویی دیگر و با توجه به این‌که دانشمندان معتقدند برخی از گونه‌های جانوری با سرعت زیادی در حال انقراض هستند، این پرسش مطرح می‌شود که آیا طبیعت شاهد پیدایش گونه‌های جدید جانوری نیز هست. این پرسشی است که برای یافتن پاسخ آن باید سال‌های سال صبر کنیم تا دانشمندان کار کشف و شمارش گونه‌های بررسی نشده جانوری و گیاهی را تمام کنند. تنها پس از آن است که می‌توانیم در صورت رویت یک گونه جدید زیستی با اطمینان از تازه بودن این جاندار در چرخه عجایب زیستی سخن بگوییم.

بعد از قرن‌ها تلاش برای شناخت و دسته‌بندی موجودات گیاهی و جانوری ساکن روی زمین، هنوز ۸۶ درصد از گونه‌های زیستی موجود روی این سیاره همچنان ناشناخته باقی مانده‌اند. طبق مطالعاتی که اخیرا صورت گرفته سیاره ما منزلگاهی برای حدود ۹ میلیون گونه مختلف زیستی است. توجه به لیست جانوران و گیاهان شناخته شده حاوی هشدار غافلگیرکننده‌ای است که نشان می‌دهد ما علی‌رغم این همه گیاه و جانوری که می‌شناسیم تنها ۱۵ درصد از گونه‌های زنده را شناسایی کرده‌ایم. از سوی دیگر انقراض که امری رایج بین گونه‌های زنده است، به سرعت در حال نابودی برخی از آنهاست. بنابراین جملات بالا حاوی یک خبر غمناک است که نشان می‌دهد در این بین خیلی از گونه‌های زیستی قبل از این‌که توسط بشر دیده شوند، منقرض شده و برای همیشه ناشناخته باقی می‌مانند.

پژوهشی که منجر به این واقعیت دردناک گردید با سوال خیلی ساده‌ای شروع شده بود که آیا ما برای یافتن تمام گونه‌های زیستی، راه درستی را برگزیده‌ایم یا این‌که مسیر کشف حیات زمینی را اشتباه آمده‌ایم؟! پاسخ این است که ما راه را اشتباه آمده‌ایم...

مطالعات اولیه نشان می‌دهد، ۲۵۰ سال پس از این‌که یک گیاه‌شناس سوئدی به نام کارل لینائوس سیستمی رسمی برای طبقه‌بندی تنوع گونه‌های زیستی ابداع کرد، فهرست برخی از رده‌های موجودات زنده مثل پستانداران و پرندگان تقریبا تکمیل شده است، اما متاسفانه کشف موجودات زنده سایر دسته‌ها به‌طور پراکنده صورت گرفته و لیست ناقصی را شامل می‌شود. برای مثال تنها ۷ درصد از گونه‌های پیش‌بینی شده قارچ‌ها که شامل قارچ‌ها و آغازیان است و همچنین کمتر از ۱۰ درصد از موجودات ساکن اقیانوس‌ها شناخته شده‌اند. این تازه نمونه کوچکی از اهمال طبیعت‌شناسان در شناسایی و دسته‌بندی حیات زمینی است.

با این حساب این پرسش مطرح می‌شود که آنچه تاکنون کشف شده شامل چه ویژگی خاصی بوده که چشم کاوشگران طبیعت را روی سایر گونه‌ها بسته است. پاسخ آشکار است. بشر تاکنون تنها گونه‌هایی را کشف و طبقه‌بندی کرده که براحتی یافت می‌شده‌اند، در دسترس بوده‌اند یا به طور چشمگیری به سایر گونه‌های کشف شده ربط داشته‌اند.

همین موضوع رابطه یکی از راه‌هایی است که اگر خوب بررسی شود می‌تواند منجر به کشف بسیاری از گونه‌های ناشناخته گردد.

● میلیون‌ها گونه زیستی، منتظر شمارش

تاکنون ۲/۱ میلیون موجود زنده گیاهی و جانوری مشاهده، کشف و دسته‌بندی شده‌اند. اما زیست‌شناسان برای این‌که بدانند انرژی خود را برای چه حجم کاری باید حفظ کنند، نیاز دارند تقریبا بدانند که چه تعداد گونه زیستی در زمین زندگی می‌کنند. حدس‌هایی زده شده که طبق آنها شمارگونه‌های زیستی سیاره زمین را حتی تا ۱۰۰میلیون نیز برآورد کرده‌اند. اما این پاسخ دقیق و قابل استنادی نیست.

نکته: بعد از قرن‌ها تلاش برای شناخت و دسته‌بندی موجودات گیاهی و جانوری ساکن روی زمین هنوز ۸۶ درصد از گونه‌های زیستی موجود روی این سیاره همچنان ناشناخته باقی مانده‌اند

برای دسترسی به پاسخی دقیق‌تر، دانشمندان از روشی ابتکاری برای تخمین تعداد اعضای هر رده یا دسته جانوری استفاده کردند که قادر باشد همه گونه‌های زیستی شناخته شده و ناشناخته را در بر گیرد. دانشمندان گونه‌های مشابه هم را کنار یکدیگر جمع کردند و در طبقه‌ای به اسم جنس قرار دادند، چند جنس مشابه در یک رده‌بندی دیگر به اسم خانواده قرار گرفتند و در نهایت و به همان ترتیب همه آنها در یک رده‌بندی بزرگ به نام رده قرار می‌گیرند.

در حال حاضر و به صورت کلی ۵ رده زیستی وجود دارد که شامل حیوانات، گیاهان، قارچ‌ها، کرومیست‌ها یا همان گیاهان تک سلولی و آغازیان یا همان موجودات تک سلولی می‌شوند. پژوهشگران شمار گونه‌های احتمالی تمام این گروه‌ها از جمله جنس‌ها، خانواده‌ها، راسته‌ها، کلاس‌ها و تیره‌ها را در هر رده با توجه به شمار گونه‌های کشف شده یا تازه پیدا شده، تخمین زدند و به این طریق و با استفاده از سرشماری‌های پیچیده‌ای از تعداد جنس‌ها، خانواده‌ها و سایر دسته‌بندی‌ها توانستند شمار گونه‌های ناشناخته موجود در زمین را پیش‌بینی کنند. این محاسبات نشان داد که شمارگونه‌های زیستی زمین می‌تواند به حدود ۹ میلیون گونه برسد.

● اشتباه محاسباتی یا آینده درخشان‌ زیست‌شناسی

یک مطالعه جدید و نتایج حیرت‌آور آن مبنی بر وجود میلیون‌ها گونه زیستی ناشناخته صدها هزار دانشمند و پژوهشگر زیست‌شناسی را به وجد آورده است. آنها امیدوارند که بتوانند سهم کوچکی از این لشکر جانداران ناشناخته را به چنگ آورند و به این ترتیب برای همیشه اسم خود را پرآوازه کنند. از سویی دیگر تمرکز زیست‌شناسان بر کشف گونه‌های جدید می‌تواند ره‌آورد بزرگی به همرا داشته باشد و زیست‌شناسی را به دانشی مهم تبدیل کند. در نظر داشته باشید که ما داریم از مشاهده، کشف و شمارش حدود ۵‌/‌۷ میلیون گونه زیستی صحبت می‌کنیم که بسیاری از آنها در عجیب‌ترین گوشه و کنارهای زمین پنهان شده‌اند. اگر از شما خواسته شود که این تعداد سکه را شمارش کنید، حتی اگر همه دوستانتان را به یاری بطلبید، زمان بسیار زیادی خواهد گرفت.

از سوی دیگر برخی معتقدند که این مطالعات براساس روش‌های سرشماری نادرستی صورت گرفته است که پذیرش نتایج آن را با اشکال روبه‌رو می‌کند. پژوهشگرانی که این مطالعه را انجام داده‌اند از روشی به نام رگراسیون خطی برای محاسبه تعداد گونه‌های زیستی زمین استفاده کرده‌اند، اما مخالفان معتقدند که استفاده از این روش برای سرشماری تخمینی گونه‌های زیستی با توجه به طبیعت ایجاد گونه‌های جدید و سیر تکاملی حیات اشتباه است و باید از روش رگراسیون ترتیبی برای تخمین دقیق‌تر جمعیت احتمالی گونه‌های مختلف حیات استفاده شود. مخالفان معتقدند که تغییر روش آماری برای انجام این محاسبات می‌تواند منجر به عددی خیلی بزرگ‌تر یا کوچک‌تر از ۷/۸ میلیون شود. اما نباید از نظر دور داشت که داستان واقعی تازه بعد از کشف یک‌گونه جدید آغاز می‌شود، چرا که طبقه‌بندی یک موجود جدید بسیار پیچیده‌تر از کشف آن است.

دانشمندان باید گونه‌های جدیدی را که کشف کرده‌اند با موارد تاریخی کشف شده قبلی مقایسه کنند و DNA آن را آنالیز کنند تا بتوانند موجود جدید را در دسته مناسبی طبقه‌بندی کنند. این پروسه بسیار طولانی است. هریک از دانشمندان در طول زندگی خود اگر خیلی خوش شانس باشند یک دوجین موجود زنده جدید را کشف و آنها را دسته‌بندی می‌کنند.

اما توجه به این نکته بسیار حائز اهمیت است که با توجه به افزایش سرعت انقراض گونه‌های زیستی در نتیجه شرایط نامناسب ناشی از دخالت انسان در طبیعت و آسیب‌های ناشی از آلودگی منابع طبیعی در این روزها از یک‌سو و جمعیت میلیونی گونه‌های زیستی از سوی دیگر به نظر می‌رسد که تعداد زیادی از گونه‌های زیستی در لبه انقراض قرار داشته باشند. بنابراین کاشفان گونه‌های زیستی ناشناخته باید عجله کنند تا نوع بشر بتواند قبل از نابودی کامل، این‌گونه‌های نادر را مشاهده، کشف و دسته‌بندی نماید.

بهروز یزدان‌پناه