پرهیز از شایعه پراکنی

انسان، موجودی اجتماعی است و ناگزیر از ایجاد ارتباط با دیگران است. در جریان این ارتباط و تعامل اجتماعی، بخش قابل توجهی از گفته ها و شنیده های روزانه انسان ها را، شایعات تشکیل …

انسان، موجودی اجتماعی است و ناگزیر از ایجاد ارتباط با دیگران است. در جریان این ارتباط و تعامل اجتماعی، بخش قابل توجهی از گفته ها و شنیده های روزانه انسان ها را، شایعات تشکیل می دهند. در تعریف شایعه، گفته اند: “شایعه یک موضوع خاص گمانی بدون وجود ملاک های اطمینان بخش رسیدگی است، که معمولا به صورت شفاهی، از فردی به فرد دیگر انتقال می یابد”۱(). شایعه سازی و شایعه پراکنی در طول تاریخ بشر همواره موجب زیانهای بی شماری شده و اکنون نیز دامنگیر جامعه جهانی است، چنانکه امروزه بسیاری از بیماری های روحی و روانی و اشتغال زاید فکری و تلاشهای کاذب و بیهوده بشری و اختلافات خانوادگی و مشکلات اقتصادی و سیاسی و... حکومتها ریشه در شایعه سازی و شایعه پراکنی دارد. تاریخ گواه آن است که بسیاری از ناکامیهای مسلمانان بویژه در امور نظامی، نشات گرفته از شایعه پراکنی دشمنان و تحت تاثیر قرار گرفتن مسلمانان بوده است. جنگ احد، نمونه مشهور آن است.

“گسترش ناامنی، ترس و اضطراب”، “ایجاد تفرقه و رویارویی بین اقشار جامعه”، “به خطر افتادن امنیت عمومی جامعه”، “انحراف افکار عمومی”، “ایجاد بدبینی و سلب اعتماد مردم از مسوولین”، “حاکم شدن یاس و بی تفاوتی در جامعه”، “زمینه سازی برای دخالت بیگانگان” از آثار منفی گسترش شایعه در جامعه است. با توجه به تبعات منفی شایعه سازی و شایعه پراکنی، قرآن کریم برای سالم سازی محیط از نشر اکاذیب و حرکت بر محور صداقت و راستی، با این بلای اخلاقی بشدت مبارزه کرده و به مسلمانان دستور می دهد که به هر گزارشی ترتیب اثر ندهند و خبر هر گوینده ای را نپذیرند، بلکه گزارش و اخبار کسانی را بپذیرند که در آنها حالت خداترسی باطنی و نیز عدالت و وثوق و اطمینان وجود دارد: “یا ایها الذین آمنوا ان جاءکم فاسق بنبا فتبینوا ان تصیبوا قوما بجهاله فتصبحوا علی ما فعلتم نادمین”(حجرات۶/). امیرالمومنین علی (ع) می فرمایند: “مبادا از غیر کسی که ثقه و مورد اطمینان است خبری نقل کنی که تو خود کذاب خواهی بود، اگر چه از دیگری نقل کنی، زیرا دروغ مایه خواری و ذلت است”۲().

در فرهنگ قرآن، شایعه پراکنان “مرجفون” نامیده شده اند. “مرجفون” از ماده “رجف” به معنای اضطراب و تزلزل است و “ارجاف” به معنای اشاعه اباطیل به قصد غمگین کردن دیگران است و از آنجا که شایعات موجب ایجاد اضطراب در جامعه می شود، این واژه به آن اطلاق شده است: “لئن لم ینته المنافقون و الذین فی قلوبهم مرض و المرجفون فی المدینه لنغرینک بهم”(احزاب۶۰/)، معنای آیه چنین است: “اگر منافقین و بیماردلان دست از فسادانگیزی برندارند، و کسانی که اخبار و شایعات دروغی در بین مردم انتشار می دهند تا اغراض شیطانی خود را بدست آورند و یا حداقل در بین مسلمانان دلهره و اضطراب پدید آورند، تو را (ای پیامبر) مامور می کنیم تا علیه ایشان قیام کنی و نگذاری در مدینه در جوارت زندگی کنند، بلکه از این شهر بیرونشان کنی”. قرآن کریم در سوره نور، نحوه انتقال و انتشار شایعه را چنین تشریح می کند: “اذ تلقونه بالسنتکم و تقولون بافواهکم ما لیس لکم به علم و تحسبونه هینا و هو عندالله عظیم”(نور۱۵/). “تلقی قول” به معنای گرفتن و پذیرفتن سخنی است که دیگران به انسان القاء می کنند و تقیید آن به “السنه ” بیانگر آن است که خبر مزبور، زبان به زبان می گردد بدون اینکه درباره آن، تدبر و تحقیقی به عمل آید. بنابراین معنای آیه این چنین است: “شما بدون اینکه درباره آنچه شنیده اید تحقیقی کنید، و علمی به دست آورید، آن را پذیرفتید و دهان به دهان گردانیدید و منتشر ساختید. شما این رفتار خود را کاری ساده پنداشتید و حال آنکه نزد خدا کار بس عظیمی است”.

دین اسلام به منظور مبتلا نشدن مسلمانان به گناه شایعه سازی و شایعه پراکنی، به انسان توصیه می کند نسبت به آنچه که به آن علم و یقین ندارد، زبان نگشاید: “لا تقف ما لیس لک به علم”(اسراء۳۶/).

از امیرالمومنین (ع) روایت شده است: “نه تنها چیزی که علم نداری، بازگو مکن، بلکه همه آنچه که می دانی را نیز مگو”۳().

پی نوشتها در دفتر روزنامه موجود است.

علی خانی