بازگشت خون آشام ها

امروزه اگر شما سری به جنگل « نیو فارست » در جنوب انگلستان بزنید, با پدیده جالبی رو به رو می شوید مردان و زنان زیادی را می بینید که با هیجان و هیاهو, پتویی را روی چمن های زیر درختان رها کرده و بار دیگر جمع می کنند این پدیده یک صحنه سازی غیرطبیعی یا یک سرگرمی در یک پیک نیک نیست, بلکه تلاش برای شکار کنه است انگل هایی به اندازه سر سوزن که از خون انسان و حیوانات تغذیه می کنند

امروزه اگر شما سری به جنگل « نیو فارست » در جنوب انگلستان بزنید، با پدیده جالبی رو به رو می شوید. مردان و زنان زیادی را می‌بینید که با هیجان و هیاهو، پتویی را روی چمن‌های زیر درختان رها کرده و بار دیگر جمع می کنند. این پدیده یک صحنه سازی غیرطبیعی یا یک سرگرمی در یک پیک نیک نیست، بلکه تلاش برای شکار کنه است؛ انگل‌هایی به اندازه سر سوزن که از خون انسان و حیوانات تغذیه می‌کنند.

صیادان، غدد بزاقی کنه‌ها را استخراج و له می‌کنند تا مخلوطی از ترشحات بزاقی آنها به دست آید. دانشمندان امیدوارند از این مخلوط در آینده به عنوان یک منبع غنی برای تولید داروهای جدید استفاده کنند. برای این منظور، محققان نه تنها بزاق کنه، بلکه موجوداتی مثل زالو، کرم قلاب دار، خفاش‌ها و پشه خاکی را نیز مورد بررسی قرار داده‌اند.

این جانداران یک خصوصیت مشترک دارند: همه آنها خون خوارند و به شیوه انگلی زندگی می‌کنند. طی میلیون‌ها سال این جانداران برای دستیابی به اهداف خود، حیله های مختلفی را جهت فریب میزبانان خود به کار گرفته اند. آنها ترکیبات شیمیایی خاصی می‌سازند که از انعقاد خون جلوگیری می‌کنند، جریان خون را افزایش می‌دهند یا جاندار را از دستگاه ایمنی میزبان در امان نگه می‌دارد.

نخستین انگلی که به خدمت انسان درآمد، زالوی خون آشام بود. از پیش از میلاد مسیح طبیبان زالو را روی پوست بیماران می گذاشتند تا آن چه که آنان «خون اضافی» می دانستند از بدن بیماران خارج شود. آنان معتقد بودند که این شیوه، درمان هر چیزی است؛ از سوزاک گرفته تا جنون.

راز این کار در مولکولی نهفته است که در بزاق زالو یافت می شود و «هیرودین» نام دارد. شکل و بار الکتریکی این مولکول به گونه‌ای است که می تواند به یک آنزیم کلیدی در فرآیند انعقاد خود متصل شده و با مهار عملکرد آن ، بدون آن که جریان خون قطع شود، یک وعده خونخواری کامل را برای جانور به ارمغان آورد.

محققان از طریق مهندسی ژنتیک باکتری هایی به دست آورده اند که هیرودین را به صورت انبوه تولید می‌کنند. این ماده برای جلوگیری از شکل گیری لخته های خونی به کار می رود که ممکن است در اثر آسیب به عروق خونی حین عمل جراحی ایجاد شوند.

کرم قلاب دار، انگلی که در روده انسان و حیوان زندگی می کند، نیز مانند زالوها نوعی ضد انعقاد می‌سازند که «پروتئین ضد انعقاد نماتود» نام دارد. این مولکول به یک فاکتور انعقادی که در شروع فرآیند انعقاد نقش دارد، متصل می‌شود و آن را مهار می‌کند. این مولکول برای استفاده پس از عمل جراحی تحت بررسی است.

دانشمندان در حال تحقیق و بررسی روی خون آشام‌های دیگری هستند. آنان مولکولی به نام «دسموتپلاز» را از بزاق خفاش جداسازی کرده اند که می‌تواند لخته خون را حل کند.

کنه‌ها نیز توجه دانشمندان را به خود جلب کرده اند. آنها استاد حمله مخفیانه و بی سروصدا هستند. کنه‌ها، بی سر و صدا و بدون این که جلب توجه کنند، روی پوست گوزن و دیگر پستانداران از جمله انسان می‌نشینند و مکیدن خون را آغاز می‌کنند.

هنگامی که یک حشره پوست را می‌گزد، آسیب فیزیکی موضع گزش و همچنین پروتئین‌هایی که در بزاق حشره وجود دارد، معمولاً یک پاسخ ایمنی موضعی را به راه می‌اندازد. سلول‌های ویژه ای در پوست به نام «ماست سل ها» وجود دارد که تعدادی ماده شیمیایی از جمله «هیستامین» آزاد می‌کنند که باعث بروز التهاب می‌شوند. پوست قرمز شده و حس خارش باعث می‌شود که حیوان یا انسان به حضور حشره پی ببرند و آن را دور کند.

اما کنه‌ها به نحوی از بروز این پاسخ جلوگیری می‌کنند. آنها می‌توانند ۱۴-۱۲ روز یک جا حضور داشته باشند، بدون این که جلب توجه کنند.

بزاق کنه حاوی حداقل ۳۰۰ ماده شیمیایی است که بر دستگاه ایمنی و خون پستانداران اثر می‌گذارد. از جمله، پروتئین‌های متصل شونده به هیستامین ( HBP ) که با میل ترکیبی بسیار بالایی به هیستامین می چسبند و مانع اتصال این مولکول به گیرنده خود می شوند در نتیجه پاسخ التهابی که هیستامین می تواند آن را به راه اندازد متوقف می‌شود. هیستامین در بیماری‌هایی نظیر تب یونجه، آسم و التهاب ملتحمه چشم نیز دخالت دارد. دانشمندان در حال بررسی اثر این پروتئین ( HBP ) در درمان این بیماری‌ها هستند.

پشه خاکی از ساز و کاری متفاوت با کنه استفاده می‌کند. به جای این که بی سروصدا و آرام مدت طولانی به مکیدن خون بپردازد، به سرعت نیش می‌زند و می‌گریزد. پشه خاکی ماده ای را ترشح می‌کند که به عنوان گشاده کننده عروق عمل می‌کند و با این کار باعث می‌شود که خون بیشتری به محل گزش شود.

هرچند که میزبان در مدت کوتاهی از حضور پشه آگاه می‌شود، اما همین مدت به اندازه کافی طولانی است که یک پشه خود را سیر کند. محققان مولکولی به نام «ماکسیدیلان» را جدا کرده اند که ادعا می کنند قوی ترین گشاد کننده عروقی شناخته شده است. آنان در ابتدا امیدوار بودند که بتوانند از این ترکیب برای تقویت جریان خون پس از عمل جراحی مغز استفاده کنند تا از پاسخ طبیعی توقف جریان خون به محل زخم جلوگیری کند.

متأسفانه مطالعات حیوانی نشان می‌دهد هنگامی که ماکسیدیلان برای این منظور استفاده می‌شود، پاسخ ایمنی القاء شده به قدری شدید است که استفاده از آن را نامطلوب می‌سازد.

از این رو، محققان در جست و جوی مواد شیمیایی دیگری در بزاق پشه خاکی برآمدند. آنان سرانجام پروتئین دیگری به نام SP۱۵ را از بزاق پشه خاکی جداسازی کردند. مطالعه و بررسی این پروتئین در تعدادی از جانوران نشان می دهد که SP۱۵ می تواند به عنوان یک واکسن قدرتمند استفاده شود. مطالعه و بررسی این پروتئین به عنوان واکسن در سایر جانوران بخصوص سگ، میزبان اصلی لیشما نیاسیس، نیز در حال انجام است. محققان امیدوارند که در آینده بتوانند اثر آن را در انسان نیز بررسی کنند.

گروه دیگری از محققان می‌خواهند از روش مشابهی برای تهیه واکسن علیه بیماری «لایم» بهره گیرند. بیماری لایم شکل ناتوان کننده از آرتریت است که از طریق گزش کنه منتقل می‌شود و در ایالات متحده شایع است. آنان می‌خواهند به کمک پروتئینی به نام «سیمان» که به چسبیدن کنه به میزبانش کمک می‌کند، پاسخ ایمنی میزبان را تحریک کنند. واکسن تهیه شده از این پروتئین در موش به خوبی عمل کرده است و در حال حاضر آزمایش های دیگری روی گاو در حال انجام است.

احتمالاً میلیون‌ها سال طول کشیده است تا انگل‌های خون آشام چنین ابزارهای شیمیایی را به دست آورند، اما سرنوشت چنان رقم خورده که اکنون ذهن خلاق بشر، این ابزارها را به خدمت خود در آورد.

نویسنده: Julie Clayton

مترجم: آقای كوروش گودرزوند

منبع

Julie Clayton New Scientist vol ۱۷۵ issue ۲۳۵۱ - ۱۳ July ۲۰۰۲, page ۴۲