روزه داری و داروهای روان پزشکی

آیا بیمارانی که داروهای اعصاب و روان مصرف می کنند, می توانند روزه بگیرند

روزه ماه مبارک رمضان فریضه‌ای دینی و انجام آن واجب است. گذشته از ضرورت انجام آن به عنوان یک تکلیف دینی، فواید بی‌شماری از نظر روانی و رفتاری دارد که از جمله آنها تقویت عواطف مثبت انسانی، افزایش اعتمادبه‌نفس، ایجاد احساس امنیت و آرامش، تقویت هماهنگی و هویت گروهی مسلمانان، افزایش رفتار اخلاقی وکاهش جرایم، تقویت‌ صبر و افزایش توانمندی جسمی- روانی است...

در عین حال، طبق توصیه شارع مقدس، برخی افراد نمی‌توانند یا نباید روزه بگیرند. برخی بیماری‌ها و درمان‌ها که با اوقات روزه‌داری تداخل دارد، از این جمله است. بسیاری از افرادی که مشکلاتی از نظر روان‌پزشکی دارند مانند دیگر اعضای جامعه با اشتیاق در انتظار فرارسیدن ماه رمضان و گرفتن روزه هستند اما در عین حال این سوال برایشان مطرح است که آیا نوع بیماری یا درمان آن اجازه روزه گرفتن را به آنها می‌دهد یا نه؟

با توجه به تعدد بیماری‌های روان‌پزشکی (بیش از ۴۰۰ مورد) و تنوع درمان و داروهای روان‌پزشکی، پاسخ واحدی نمی‌توان به سوال بالا داد اما در عین حال کلیاتی قابل طرح است که می‌تواند استفاده شود.

نخست آنکه به جز برخی از انواع روان‌پریشی و بیماری‌های عمده خلقی، آن هم در دوره حاد ابتلا، دیگر بیماری‌های روان‌پزشکی نه تنها منافاتی با گرفتن روزه ندارد بلکه به دلیل تاثیرات مثبت روزه، گرفتن روزه باعث بهبود شرایط روانی بیمار می‌شود. البته برخی درمان‌های دارویی که ضرورت مصرف دارو را در ساعت‌های منع خوردن و آشامیدن ایجاب می‌کند، با گرفتن روزه منافات دارد.

نکته مهم آن است که بیماران برای روزه‌داری، ممکن است داروهای خود را مصرف نکنند یا فقط بخشی از آن را استفاده کنند درحالی که بدیهی است برای برخی بیماران، قطع همه یا بخشی از دارو اختلال در روند درمان، تشدید نشانه‌ها یا برگشت بیماری را در پی دارد.

به همین دلیل باید پزشک تا آنجا که ممکن است، سعی کند زمان مصرف داروها را با ساعت‌های منع خوردن و آشامیدن تنظیم کند و داروهایی استفاده کند که به علت برخی عوارض جانبی با روزه‌داری تداخل ندارند. پس در اینجا ۳ نکته مطرح می‌شود:

۱. نیمه عمر داروهای خوراکی باید به نحوی باشد که تاثیر درمانی آنها در طول ساعت‌های روزه‌داری بدون مصرف مجدد دارو حفظ شود.

۲. داروهای تزریقی فقط جنبه درمانی داشته باشد و جنبه مکمل و تقویتی نداشته باشد.

۳. عوارض جانبی دارو به نحوی نباشد که مثلا نیاز به مصرف آب را به‌طور مکرر ایجاب کند.

بیشتر داروهای مورداستفاده در روان‌پزشکی، نیمه عمر طولانی دارند یعنی مدت زمانی که سطح دارو در خون به نصف برسد، معمولا بیش از

۱۲ ساعت و گاهی بیشتر از ۲۴ ساعت است.

به این ترتیب بیشتر داروهای روان‌پزشکی را (در صورتی که مقدار کافی در یک دوز تجویز شده باشد) می‌توان یک یا دو بار در روز مصرف کرد و مصرف ۲ یا ۳ یا ۴ بار در روز این داروها به علت برخی عوارض جانبی آنهاست که با یک دوز واحد، ممکن است باعث ناراحتی بیمار شود. حتی در مورد داروهایی که عوارض جانبی مزاحمی در دوز بالا دارند، می‌توان به بیمار توصیه کرد سحر، افطار و شب داروی خود را در ۳ دوز مصرف کند. کاربرد داروهای تزریقی نیز در روان‌پزشکی عموما در دو مورد کلی است؛ اول، در موارد حاد که بیمار بصیرتی به وضع خود ندارد و از مصرف داروی خوراکی امتناع می‌کند. در این بیماران اصولا گرفتن روزه عملی نیست و توصیه هم نمی‌شود و در موارد حاد روان‌پریشی، برگرداندن بیمار به وضع عادی در اولویت است. دوم، داروهای بطی‌الاثر تزریقی مانند فلوفنازین در بیمارانی که وضع تثبیت‌شده‌ای دارند، از یک هفته در میان تا ۶هفته در میان تزریق می‌شود بنابراین با روزه‌داری منافاتی ندارد.

آن گروه از عوارض جانبی داروهای روان‌پزشکی هم که ممکن است در روزه‌داری بیمار مشکلاتی ایجاد کند، خطرناک نیستند (و اصولا پزشک دارو را با توجه به منافع آن تجویز می‌کند و اگر دارویی مخاطراتی داشته باشد تجویز نمی‌شود) و منظور عوارض مزاحمی مانند خشکی دهان به علت کاهش ترشح بزاق که در ماه‌های گرم ممکن است باعث زحمت بیمار شود، است. با این مشکل می‌توان به چند روش مقابله کرد که یکی از آنها تجویز دارویی با عوارض آنتی‌کولینرژیک کمتر در طول ماه مبارک رمضان است. اگر لازم بود، می‌شود پس از ماه مبارک رمضان دوباره داروی اصلی را تجویز کرد، دوم اینکه در فاصله افطار تا سحر (و نه در میان صرف غذا) باید مایعات کافی نوشید که در طول روز بدن دچار کم‌آبی نشود. از طرفی می‌توان مصرف میوه و سبزی را در این ماه افزایش داد. فعالیت سنگین بدنی و استحمام با آب داغ را هم باید به زمان بین افطار تا سحر موکول کرد.

در مورد دارویی مانند لیتیوم که سطح درمانی مشخصی دارد و افزایش سطح دارو در خون ممکن است باعث عوارضی شود، باید آب کافی مصرف شود و این کار در طول شب قابل انجام است. علایمی از قبیل تهوع و استفراغ و اسهال، خواب‌آلودگی، تکلم شل، لرزش، تشنج و

عدم تعادل را نیز که حاکی از افزایش زیاد سطح لیتیوم است، باید به سرعت به پزشک اطلاع داد و با قطع لیتیوم، به مراکز درمانی مراجعه کرد. به‌طور کلی بهترین فردی که می‌تواند در مورد روزه‌گرفتن، چگونگی مصرف دارو و احتیاط‌های لازم برای بیماران روان‌پزشکی اظهارنظر کند، پزشک معالج آنهاست. انشاا... خداوند به همه ما توفیق بهره‌گیری از برکات ماه مبارک رمضان را عطا کند.

دکتر فربد فدایی

مدیرگروه روان‌پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی