تقاضای نهاده آب در کشاورزی ـ بخش نهم

آشنایی با مفاهیم مهندسی آبیاری

دود ۹۳ درصد کل مصرف آب را مصرف کشاورزی تشکیل می‌دهد؛ مسائل مربوط به حوزه‌ی آب نیز بیشتر در این بخش اتفاق افتاده است. مدیریت تقاضای آب کشاورزی نیازمند شناخت عوامل موثر بر میزان تقاضای آب است.

● تعریف و نحوه‌ی استخراج تقاضای مشتق آب

تقاضای نهاده آب عبارت است از رابطه‌ی یک به یک میان قیمت آب و حداکثر میزان آبی که در قیمت‌های گوناگون کشاورزان خریداری می‌کنند به شرط آن‌که ارزش نهاده‌های جانشین و مکمل آب، و ارزش یا میزان محصولی که با آب تولید می‌شود ثابت باشند. اگر آب توسط بیشینه کردن تابع سود کشاورز به‌دست آمده باشد، ارزش محصول بر تقاضای آب موثر است و اگر از طریق کمینه کردن هزینه‌ی تولید برای مقدار معینی محصول استخراج شده باشد، همان مقدار محصول بر تقاضای مشتق آب موثر است، یعنی هر چه قیمت محصول در بازار بالا رود و یا تقاضا برای مقدار خرید آن افزایش یابد، مقدار تقاضای کشاورز برای آب نیز افزایش می‌یابد.

رابطه‌ی قیمت کالا یا نهاده با مقدار تقاضای آن یک رابطه همبستگی مانند میزان باران و درجه حرارت هوا نیست، بلکه یک رابطه یک به یک است؛ یعنی پیوسته به ازاء هر قیمت، تقاضا یک مقدار معین و مشخص است؛ اگر ارزش آب تغییر کند و سپس به همان قیمت اولیه برگردد مقدار تقاضا نیز دقیقاً با همان مقدار اولیه برابر خواهد شد.

رابطه‌ی ارزش آب با مقدار تقاضای آن معکوس است؛ در مقایسه‌ی رابطه‌ی در پیش گفته شده با تقاضای دیگر نهاده‌ها و حتی محصول، اقتصاددانان آن را به‌صورت درصد بیان می‌کنند تا اثر واحد اندازه‌گیری مقدار و قیمت را حذف کرده و از سویی رابطه‌ها قابل مقایسه شودند.

نسبت درصد تغییرات میزان تقاضای آب را به درصد تغییرات ارزش آب کشش قیمت آب می‌نامند؛ به نحوی‌که اگر مقدار این کشش منفی ۵/۰ باشد، یک درصد افزایش در قیمت آب موجب می‌شود که ۵/۰ درصد مقدار تقاضای آن کاهش یابد، این کشش قیمت را می‌توان میان میزان تقاضای آب و قیمت نهاده‌های جانشین و مکمل آن بیان کرد، در این صورت آن را کشش متقابل می‌نامند؛ اگر کشش متقابل زمین و آب منفی یک باشد، کاهش یک درصد در قیمت زمین باعث افزایش یک درصد در مقدار تقاضای آب می‌شود. همین‌طور اگر کشش آب نسبت به قیمت محصول هندوانه ۲ باشد، افزایش یک درصد در قیمت هندوانه موجب ازدیاد ۲ درصد از مقدار تقاضای آب خواهد شد.

گفتنی‌ست در قیمت‌های گوناگون آب، تقاضای آن متفاوت است، کشش قیمت تقاضای آب نیز در این صورت متفاوت خواهد بود، برای نمونه هنگامی‌که آب گران است کشش آن متفاوت از زمانی‌ست که آب ارزان است؛ این کشش در قیمت یا نقطه‌ها‌ی متغییر از تابع تقاضا کشش نقطه‌ای نامیده می‌شود؛ کشش در تابع تقاضای کالاها و نهاده‌ها، در قیمت وسط یا نقطه‌ی وسط تابع تقاضا، برابر واحد است.

در قیمت‌های بالاتر قدرمطلق کشش قیمت بزرگ‌تر از یک و در قیمت‌های پایین‌تر قدرمطلق آن کوچک‌تر از یک است؛ بنابراین درهنگام گرانی آب قدر مطلق کشش قیمت تقاضای آن بیشتر از یک بوده و اگر فروشندگان آب قیمت آن‌را یک درصد کاهش دهند، میزان تقاضای آن بیشتر از یک درصد افزایش می‌یابد و در نتیجه درآمد کل فرشندگان آب بیشتر از یک درصد بالا می‌رود؛ از سوی دیگر اگر قدرمطلق کشش قیمت آب کمتر از یک باشد و تمام فروشندگان آب قیمت آن‌را یک درصد پایین بیاورند، میزان تقاضای آب کمتر از یک درصد بالا می‌رود و در نتیجه درآمد آنها در مجموع کاهش می‌یابد؛ بنابراین اطلاع از کشش تقاضای آب یا سایر نهاده‌ها و کالاها بسیار برای سیاست قیمت‌گذاری و فروش عرضه‌کنندگان مهم است.

اگر قیمت با کشش تقاضا باشد، کاهش آن باعث افزایش درآمد عرضه‌کنندگان می‌شود و اگر قیمت بی‌کشش تقاضا باشد، یا به‌عبارت دیگر قدرمطلق کشش کم‌تر از یک باشد، افزایش قیمت باعث ازدیاد درآمد این افراد از فروش می‌شود.

در بسیاری از تحقیقات انجام‌شده، کشش تقاضای آب کمتر از منفی یک برآورد شده است (۱)؛ این بدان معناست که با کاهش قیمت آب درآمد کل فروشندگان زیاد نمی‌شود. ازسویی به‌دلیل محدودیت‌های قانونی و تعرفه‌های مصوب، افزایش قیمت آب مقدور نمی‌باشد؛ در نتیجه عرضه کنندگان خصوصی تمایلی برای ورود به بازار آب و سرمایه‌گذاری در منابع آب پیدا نمی‌کنند، نهادهای دولتی نیز درآمد کافی از فروش آب برای توسعه و تکمیل تاسیسات آب‌رسانی به‌دست نمی‌آورند.

درحال حاضر یکی از مسائل بخش آب پایین بودن غیرموجه قیمت یا تعرفه‌های آب کشاورزی‌ست. همان‌طور که در بخش بازار آب بیان شد: قیمت آب ارزش اجتماعی آن را نشان می‌دهد؛ برای نمونه قیمت پایین، فراوانی و ارزش کمی را برای آب متصور می‌سازد و انگیزه زراع را برای صرفه‌جویی کم می‌کند؛ بنابراین تحت برخی از شرایط اصلاح تعرفه‌های آب کشاورزی بر میزان تقاضای آب می‌تواند اثر بگذارد و زمینه صرفه‌جویی و ذخیره‌سازی آن‌را فراهم می‌کند.

● اندازه‌گیری مقدار مصرف آب و نرخ‌گذاری

درصورتی‌که در مزارع از فنون نوین آبیاری، آب‌رسانی و کنتور آب استفاده شود، مقدار آب به سهولت بر حسب لیتر در ثانیه قابل اندازه‌گیری است، درغیر این‌صورت باید با تخمین، میزان آب را برآورد کرد.

لازم به توضیح است در کشاورزی سنتی میزان آب را با ساعت آبی اندازه‌گیری می‌کردند؛ اندازه‌گیری دقیق آب توسط کنتور اگرچه پرهزینه و تنها در ۲۵ درصد طرح‌های آبیاری دنیا معمول است(۲) اما دارای مزایای بسیاری‌ست، زیرا رابطه‌ی قیمت و هزینه با چنین رویکردی مشخص بوده و زارع برای صرفه‌جویی آب انگیزه پیدا می‌کند. تغییر در روش زمان آبیاری، نوع محصول، مساحت‌ مزرعه و یک‌پارچه بودن آن در میزان مصرف آب موثر بوده و زارع تلاش لازم برای انتخاب بهینه‌ی آن‌ها را به‌عمل خواهد آورد؛ در مواردی که استفاده از کنتور به‌علت گرانی مقدور نباشد، باید از روش‌هایی که آب را با دقت بیشتری نسبت به دیگر روش‌های موجود اندازه‌گیری می‌کنند استفاده کرد. گفتنی‌ست شیوه‌ی متداول عبارت است از اندازه‌گیری سطح مزرعه آبیاری شده با توجه به نوع محصولی که در آن کشت می‌شود. در اکثر کشورهای دنیا بیش از ۶۰ درصد موارد قیمت‌گذاری بر اساس مساحت زیر کشت و ۱۵ درصد به صورت ترکیبی از مساحت و حجم است (۲). گاهی اوقات زمان یا نوبت آبیاری اندازه‌گیری می‌شود و در زراعت سنتی زمان آبیاری و مدار گردش آب تعیین می‌شد.

بدیهی است درصورتی‌که دقت اندازه‌گیری حجم آب مصرف شده کمتر باشد سیاست قیمت‌گذاری آب و کسب درآمد برای جبران هزینه‌های آب‌رسانی مشکل‌تر و از سویی انگیزه‌ی زارع برای کاستن از تلفات آبیاری ممکن است کم‌تر باشد.

با توجه به آن‌که حجم آب چگونه اندازه‌گیری شود قیمت آب به همان شیوه تعیین خواهد شد. در صورت استفاده از کنتور، قیمت براساس لیتر در ثانیه یا مترمکعب در ساعت قابل تعیین است، درغیر این صورت قیمت آب بر حسب سطح زیر کشت، نوع محصول و زمان آبیاری تعیین می‌شود.

اگر حجم آب به دقت اندازه‌گیری شود، انواع نرخ‌گذاری‌های آب قابل اجراست؛ یک از روش‌های موجود، گرفتن تعرفه به مبلغ ثابت برای تمام سال و تعرفه‌ی دیگر بر اساس میزان آب مصرف شده در هر فصل است. سیاست‌های قیمت‌گذاری و تبعیض قیمت به‌درستی با چنین رویکردی قابل اجراست.

لازم به توضیح است می‌توان براساس مصرف آب در تابستان و سایر فصول قیمت آب را تغییر داد، به کشاورزانی که مزارع چند پارچه خود را یک پارچه می‌کنند و یا از شیوه‌های اعمال صرفه‌جویی در آبیاری استفاده می‌کنند، فروشنده می‌تواند آب را ارزان‌تر بفروشد. این یارانه ممکن است به کسانی اختصاص یابد که الگوی کشت توصیه‌شده‌ای را به‌کار می‌برند.

تدوین:

مهندس حمید بابایی دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی آبیاری دانشگاه تهران ـ خبرنگارمهندسی کشاورزی سرویس مسائل راهبردی خبرگزاری دانشجویان ایران

منابع و مأخذ:

۱- سلطانی، غلامرضا، کارایی اقتصادی آب با تاکید بر تبصره (۱) ماده ۱۰۶ قانون برنامه سوم، معاونت برنامه‌ریزی، دفتر اقتصاد آب، سازمان مدیریت منابع آب، وزارت نیرو ۱۳۸۱.

۲- نظام‌های نرخ‌گذاری آب کشاورزی، گزارش ارائه شده در نخستین نشست عمومی ارکان کمیسیون تعرفه‌های آب، معاونت برنامه‌ریزی، دفتر اقتصاد آب، سازمان مدیریت منابع آب، وزارت نیرو ۱۳۸۱.

۳Sadr, Kazem: Water Markets and Pricing in Iran in Water Management in Islam, Ed. By faruqui, N A. Biswas/ and M. s. Bino/ United Nations university. Press, N. Y ۲۰۰۱.