وقتی فرشته ها زمین می خورند

گفت و گو با دکتر فرزاد احمدآبادی درباره ضربه مغزی کودکان

والدین وقتی مهارت‌ تازه‌ای در کودکشان می‌بینند، بسیار خوشحال و ذوق‌زده می‌شوند غافل از اینکه با بزرگ‌شدن کودک، خطرهای محیطی اطراف هم بیشتر می‌شود. پسر من هم تازه یاد گرفته دستش را به میز و مبل بگیرد و راه برود اما تا بلند می‌شود، ناگهان می‌افتد...

کنجکاو است و پرتحرک، تا سرم را برمی‌گردانم یا چیزی را انداخته روی زمین یا خودش از روی مبل افتاده است. امروز سرامیک کف اتاق را تمیز کردم و کف زمین لیز و لغزنده شده بود، به همین دلیل تا بلند شد، ناگهان سرخورد و با سر افتاد روی زمین. خیلی ترسیدم و نگران شدم و او را در حالی که گریه شدیدی می‌کرد، بردم درمانگاه نزدیک خانه‌مان. خوشبختانه پزشک بعد از معاینه کامل گفت مشکلی پیش نیامده است. حالا دیگر تا وقتی بیدار است، با دو چشمانم که نه، بلکه با تمام وجود مراقبش هستم. اگر شما هم فرزند نوپایی دارید، حتما این مطلب را بخوانید زیرا زمین خوردن کودکان نوپا اجتناب‌ناپذیر است اما می‌توان به راحتی مانع بروز صدمه‌های جدی به این فرشتگان کوچولوی کنجکاو شد. برای آشنایی بیشتر با صدمه‌های سر در کودکان، پای صحبت‌های دکتر فرزاد احمدآبادی، فلوی فوق تخصصی بیماری‌های مغز و اعصاب کودکان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی اردبیل نشسته‌ایم.

▪ آقای دکتر! ابتدا در مورد ضربه‌های سر برایمان توضیح دهید. آیا هر ضربه‌ای به سر در کودک باعث بروز آسیب می‌شود؟

ضربه سر در کودکان می‌تواند طیف وسیعی از مشکلات جراحی و پزشکی را ایجاد کند، از مشکلات خفیف گرفته تا شدید. همه ساله آسیب‌های سر، منجر به مرگ یا آسیب‌دیدگی کودکان می‌شود. اگرچه ۹۰ درصد از این صدمه‌های سر در کودکان خفیف هستند، اما حدود ۷ هزار کودک هر ساله در ایالات متحده به دنبال ضربه سر جان خود را از دست می‌دهند و بخشی هم دچار ناتوانی‌های دایمی می‌شوند. کودکان معمولا ناگهان دچار آسیب می‌شوند و این اتفاق بیشتر برای کودکان نوپا که تازه شروع به راه افتادن کرده‌اند، می‌افتد. در صورت افتادن، گاهی سر فورا متورم یا کبود می‌شود و گاهی نیز صدمه‌های جدی‌تری رخ می‌دهد که کوفتگی یا شکستگی جمجمه را در پی دارد. اصولا اینکه ضربه سر باعث بروز آسیب می‌شود یا نه به قدرت ضربه بستگی دارد.

▪ در چه سنی احتمال آسیب کمتر است؟

صدمه‌های شدید و جدی به سر در کودکان، کمتر شایع هستند و هرچه سن کودک پایین‌تر باشد، با توجه به تحرک کمتر او، احتمال آسیب‌های اتفاقی و شدید سر کمتر خواهد بود. در این سنین آسیب‌های جدی سر بیشتر در موارد

کودک آزاری یا سوانح رانندگی رخ می‌دهد. حتی در آسیب‌های شدید جمجمه، پیش آگهی کودکان بهتر از بزرگسالان است (هرچند میزان مرگ و میر کودکان زیر یک‌سال در مقایسه با گروه سنی ۶-۱ سال، بالاتر است.) شاید بسته نشدن ملاج در سنین کمتر از ۱۸ ماهگی، باعث کاستن از فشار داخل جمجمه وارده بر مغز می‌شود و از عوارض ضربه به سر می‌کاهد.

▪ اگر سر ضربه بخورد، لازم است اقدام‌های تشخیصی انجام شود؟ مثلا در نوپایانی که از روی مبلمان خانه می‌افتند یا روی سرامیک یا سنگ کف اتاق لیز می‌خورند؟

به‌طورکلی اقدام‌های تشخیصی‌ای مثل تصویربرداری برای هر ضربه‌ای توصیه نمی‌‌شود، فقط در صورتی که علایم خطر در کودک ایجاد شده باشد، این اقدام‌ها لازم است. این علایم عبارتند از: دوره گذرای کاهش سطح هوشیاری و خواب‌آلودگی در کودک که می‌تواند از چند دقیقه تا چند ساعت باشد. در این صورت باید سی‌تی‌اسکن انجام شود، استفراغ‌های مکرر پس از ضربه، تشنج بعد از ضربه که بسیار اهمیت دارد و ممکن است تا چند روز بعد هم اتفاق بیفتد. البته تشنج همیشه علامت بدی نیست اما اگر بعد از ۲۴ تا ۴۸ ساعت از ضربه رخ دهد، پیش‌آگهی بدتری دارد. علایم شکستگی قاعده جمجمه، سقوط از ارتفاع بیش از ۳ متر و سن زیر ۲ سال بروز هرگونه نشانه‌ای به شکل یک طرفه (مثل فلج نیمه بدن). اگر ضربه شدید باشد، می‌تواند باعث پارگی عروق خونی شود بنابراین تصویربرداری حتما لازم است.

▪ بعد از ضربه‌های جدی، چه نشانه‌‌هایی ممکن است در کودک ایجاد شود که والدین نباید از آن غفلت کنند؟

با توجه به شدت و محل آسیب‌دیدگی سر، علایم مختلف و شامل از دست رفتن هوشیاری، عدم پاسخ‌دهی، گیجی و سردرد، خواب‌‌آلودگی، تهوع و استفراغ، گیجی، اشکال در راه رفتن بریده بریده حرف‌زدن، تعادل ضعیف، بی‌قراری، رفتار‌های پرخاشگرانه، صرع کرختی یا ضعف بخشی از بدن است و نشانه‌های جسمانی مثل برجستگی، کبودی و بریدگی روی سر، تغییر رنگ آبی یا سیاه در اطراف چشم‌ها یا پشت گوش‌ها، خونریزی از گوش و خروج مایعات از گوش هم نشانه‌های بسیار مهمی به شمار می‌روند.

▪ اگر والدین با وجود بروز نکردن این علایم در مورد ضربه نگران شدند چه کاری باید انجام دهند؟

در صورت بروز هر حادثه‌ای برای کودک، والدین ابتدا باید خونسردی خود را حفظ کنند. اگر در مورد زمین خوردن و ضربه سر نگران شدند، می‌توانند به پزشک مراجعه کنند تا او تعیین کند که کودک به ارزیابی بیشتر نیاز دارد یا نه. پزشک حتما در مورد چگونگی و زمان آسیب و ارتفاع و سطحی که کودک روی آن افتاده است، از آنها می‌پرسد و بعد تصمیم می‌گیرد.

▪ اگر بعد از اقدام‌های پزشکی، مشخص شد کودک مشکلی ندارد، به پیگیری بیشتر نیاز است؟

هر ضربه‌ای به سر، چه بدون علامت و چه با علامت، باید تا ۴-۳ هفته بعد پیگیری شود زیرا تا آن موقع احتمال بروز علایم وجود دارد. ضربه‌هایی که باعث آسیب‌ به سخت‌شامه شده است، ممکن است باعث بروز خونریزی زیر سخت‌شامه شوند که علامتی ندارد اما بعد از مدتی، علامت‌دار می‌شود. البته هر کودک نباید سی‌تی‌اسکن شود و پزشک در این مورد تصمیم‌گیری می‌کند.

▪ وقتی کودک زمین‌ می‌خورد ولی نه با شدت و فقط تورم یا برجستگی روی سر به وجود می‌آید چه باید کرد؟

برجستگی روی سر بعد از زمین خوردن کودکان، شایع است مخصوصا در کودکانی که تازه راه افتاده‌اند و مشغول کنکاش در اطراف خود هستند اگرچه ورم سر می‌تواند ترسناک باشد، اما لزوما به معنی این نیست که کودک صدمه جدی خورده است. برای کمک از بین رفتن ورم سر، یک تکه یخ را داخل پارچه‌ای بپیچید و در حوله نازک بگذارید و آن را به مدت ۱۵ تا ۲۰ دقیقه روی محل متورم نگه دارید. بغل کردن و تغذیه کودک در این زمان می‌تواند در او کمی احساس آرامش ایجاد کند. البته توجه داشته باشید تغذیه فقط وقتی که شدت ضربه زیاد نیست، اشکالی ندارد ولی اگر شدت ضربه سر زیاد باشد، نباید به کودک تا مدتی غذا داد زیرا ممکن است استفراغ کند.

مهتاب غلامی