معیارهای سخن پاکیزه در قرآن

زبان برای بیان حقایق و انتقال مفاهیم و معانی بلند و آموزش و پرورش انسان ها و اظهار آن چه در باطن و احساسات و عواطف می گذرد, بهترین ابزار است اگر زبان وگویایی بشر نبود انسان ها در بسیاری از امور درمانده بودند و به مقامی که اکنون در هستی دست یافته اند نمی رسیدند

بیان و زبان یکی از نعمت های بزرگ خداوندی است که در آیات بسیاری به اشکال گوناگون به این نعمت اشاره شده است. گاه در وصف زبان و لب ها و گاه دیگر از توان گویایی، سخن به میان می آورد. زمانی کسانی را که از آن ها به درستی بهره نمی گیرند و یا درامور خلاف و زشت به کار می گیرند سرزنش می کند و از لال بودن و گنگی زبان برخی که توانایی بیان حق را دارند، ولی از آن سر باز می زنند سخن می گوید تا ایشان را به سوی حق بازگرداند.

زبان برای بیان حقایق و انتقال مفاهیم و معانی بلند و آموزش و پرورش انسان ها و اظهار آن چه در باطن و احساسات و عواطف می گذرد، بهترین ابزار است. اگر زبان وگویایی بشر نبود انسان ها در بسیاری از امور درمانده بودند و به مقامی که اکنون در هستی دست یافته اند نمی رسیدند. بنابراین بیان به عنوان مهم ترین سرمایه بشری به شمار می رود که انسان را به بسیاری از امور توانا و قادر ساخته و علوم و دانش های زیادی را پدید آورده و در انتقال دانش های تجربی و افزایش داده ها و اطلاعات و تصحیح و بازسازی آنها نقشی مهم ایفا کرده است. از این رو در آغاز سوره الرحمن از توانایی بیان و نعمت آن سخن گفته و خود را بدان ستوده که توانایی بیان را به انسان بخشیده است.

با این همه، بیان و سخن گفتن انسان همانند دیگر نعمت ها و قوایی که خداوند به انسان داده می تواند در امور نادرست و غلط مورد سوء استفاده قرار گیرد و به جای آن که موجب تعالی فرد و جامعه شود ابزاری برای ایجاد نابهنجاری ها و زشتی ها و پستی ها گردد و همین ابزار مهم ارتباطی می تواند به ابزار نقش های اجتماعی و بحران های فرهنگی و اختلافات و دشمنی ها تبدیل شود. از این رو قرآن برای چگونگی بهره گیری درست از آن قوانین و اصول اخلاقی را مطرح می کند که این مسئله موضوع نوشتار حاضر است.

● استوار گویی و مراعات حق

یکی از مهم ترین معیارهای سخن پاکیزه، استوارگویی و مراعات موازین حق و انصاف است. شخصی که سخن می گوید می بایست به گونه ای سخن گوید که از حق و انصاف بیرون نرود و کلامی سنجیده بر زبان آورد. استواری کلام به درستی و بیانگر واقعیت و حق بودن آن است. اگر کسی با استدلال و برهان سخن گوید و کلام و سخن وی بیانگر واقعیت و یا حقایق باشد و از گمانه زنی و دروغ به دور باشد کلامی استوار گفته است. بنابراین استواری کلام و سخن را می بایست در حق بودن آن جست وجو کرد و هر کلام باطلی سخن ناپخته و نااستوار است که می بایست از آن پرهیز کرد.

قرآن در آیه ۹ سوره نساء از مردمان می خواهد که تقوای الهی را در پیش گیرند و برای بیان یکی از مصادیق این تقوا به مسئله سخن استوار اشاره می کند. در حقیقت از نظر قرآن کسی که سخنی باطل و دروغ می گوید تقوای الهی ندارد و از خداوند نمی هراسد. از این رو سخن استوار و راست گویی و بیان حق به معنای تقوا داشتن است.

اگر کسی بخواهد مصداق انسان متقی را بیابد می بایست به این اصول ریز و درشت توجه داشته باشد که یکی از آن ها رعایت راست گویی در کلام و سخن است. انسان متقی همواره راستگوست و سخنی دروغ و نادرست و زشت به زبان نمی آورد. (احزاب آیه ۷۰)

قرآن به مردم فرمان می دهد که فرزندان خویش را از خداوند بترسانند و به آنان بیاموزند تا با راستگوئی تقوای الهی را پیشه خویش سازند. آموزش راستگویی و سخن استوار گفتن امری است که می بایست همگان در حوزه جامعه پذیری بدان توجه داشته باشند. آفاتی که از دروغگویی در فرد و جامعه پدیدار می گردد آن چنان زیاد است که خداوند از همگان می خواهد که نه تنها خود را مدیریت و کنترل کنند و از بیان سخن نادرست و نااستوار بازدارند بلکه فرزندان خویش را این چنین آموزش دهند و نگذارند که با سخنان سست و دروغ، تقوای الهی را خدشه دار سازند.

● سخن حق و عدل

از نظر قرآن اصول اصلی و اساسی هستی بر عدالت نهاده شده است و امری در آفرینش نیست که از حوزه عدالت بیرون باشد. از این رو از همگان خواسته شده که هم به عدالت به عنوان ارزش توجه داشته باشند و هم به عنوان روشی در همه جنبه های زندگی عمل کنند. عدالت هم ابزاری برای دست یابی به تقواست و هم تقوای همان عدالت، رفتار عدالت محور است. انسان می بایست در عقاید و همه امور خویش عدالت را به عنوان ارزش و هم روشی کامل برای دست یابی به کمالات فردی و اجتماعی درنظر داشته باشد.

یکی از اموری که عدالت در آن مهم است و شخص می بایست در آن رعایت عدالت را بنماید مسئله سخن گفتن است. از این رو خداوند در آیه ۱۵۲ سوره انعام از همگان خواسته است که براساس حق و عدالت سخن گویند.

این مسئله به ویژه در هنگام بیان شهادت و گواهی و داوری، مهم و اساسی و در مورد خویشان از اهمیت بیش تری برخوردار می باشد؛ زیرا گرایش طبیعی انسان به خویشان موجب می شود که حق را نادیده گرفته و از جاده عدالت بیرون رود. براین اساس از همگان خواسته شده که در مسایل به ویژه مسایل خویشان از راه عدالت دور نشده و سخنی ناروا و نادرست و باطل و دور از عدل و عدالت بر زبان نرانند؛ و اذا قلتم فاعدلوا و لو کان ذاقربی.

● سخن نرم

همواره درشت گویی از هرکسی به عنوان نابهنجاری تلقی می شود. انسا ن ها به ویژه در سخن گفتن خواهان آن هستند که نرم بشنوند و نرم سخن گویند. در هنگام عصبانیت و خشم، همواره انسان ها از اعتدال بیرون می روند و سخنان درشت و بلند و سخت بر زبان می رانند که در بسیاری از موارد خود از عمل خویش پشیمان و سرخورده می شوند.

نرمی سخن آن است که صدا را بلند نکرده و از واژگان درشت خودداری شود. در هنگام خشم انسان وقتی کنترل و تقوای زبانی خویش را از دست می دهد هم سخنان درشت می گوید و هم زشت بر زبان می راند و هم بلندتر از حد عادی صدای خویش را بیرون می دهد.

بهترین شیوه سخن گفتن نرمی در گفتار و بیان مطلب است. همین شیوه موجب می شود که حتی دشمنان نیز جذب و جلب شوند. به ویژه که در درشت گویی انسان حالت عادی نداشته و موجب می شود تا سخنان و واژگانی را بر زبان آورد که مردم از آن ناخرسند می شوند و از وی دور می گردند.

بهترین شیوه ارتباطی و کنشی آن است که نرم و آرام سخن گوید و از درشت گویی خودداری ورزد. خداوند، خلق عظیم پیامبر را در اموری چند چون نرمی و خوش خلقی و مهر و محبت و تبسم او می داند. از این رو به پیامبر (ص) فرمان می دهد که با مومنان نرم سخن گوید که در این نرم سخن گفتن رحمت الهی خود را نشان می دهد. (اسراء آیه ۲۸)

هر کسی که می خواهد متقی باشد می بایست نرم خویی خویش را در عدالت گفتاری به شکل نرمی در کلام و سخن و آرام سخن گفتن نشان دهد که این گونه سخن گفتن همان شیوه استوار سخن گفتن نیز می باشد؛ زیرا انسان تسلط کاملی بر نفس خود داشته به حق و عدالت و استدلال و برهان و دلیل سخن می گوید و از ناروایی و زشتی سخن گفتن دور می شود. (نساء آیه ۹)

● سخن مطابق با عمل

بی گمان سخن استوار و واقع و حق آن است که ارتباط تنگاتنگی با عمل داشته باشد. هر کسی که باوری دارد و آن را راست و استوار می یابد می کوشد تا بر پایه آن عمل کند. از این رو برخی، قول و سخن را همان اعتقاد شمرده اند و حتی در برخی از آیات قرآن قول به معنای اعتقاد و باور آمده است که بیانگر ارتباط نزدیک میان سخن و اعتقاد است. شخص هنگامی که سخنی را بر زبان می آورد بر این باور است که آن سخن قول سدید و کلامی استوار است و بر بنیاد حق و راستی و عدالت استوار می باشد. از این رو کلام و سخن خویش را باور دارد و به عنوان اعتقادی درونی بر زبان می راند. لذا می بایست شخص مطابق سخن خویش عمل کند و آن چه را بر زبان می آورد بدان عمل نماید.

برخی گفته اند که دعوت دیگران به عمل، نزدیک تر به نتیجه است و از این مهم تر کسی که می گوید و خود پیش از دیگران بدان عمل می کند از بهترین شیوه تبلیغ عقاید و افکار خود بهره برده است. از این رو تنها کسانی در تبلیغ موفق هستند که خود آن چه را می گویند و به نظر می رسد به آن باور دارند عمل می کنند.

در داستان پیامبر(ص) و کودک و خرمای تازه به این مساله به روشنی اشاره شده است. زنی نزد پیامبر (ص) می آید و از کودک خویش شکایت می کند که رطب بسیار می خورد و برای او مفید نیست و پیامبر می خواهد تا او را از رطب خوردن باز دارد. پیامبر(ص) او را به روزی دیگر حوالت می دهد و گویا این مساله چند روزی تکرار می شود تا آن که روزی کودک را از رطب خوردن منع و باز می دارد. وقتی علت را جویا می شوند که چرا روز نخست این گونه نگفتید پاسخ می شنوند که رطب خورده کی منع رطب کند. هنگامی که خود رطب خورده ام چگونه می توانم دیگری را از خوردن آن منع نمایم؟ این همان مطابقت قول و عمل انسان است.

خداوند کسانی را که سخنی می گویند و شعاری می دهند ولی خود بر خلاف آن عمل می کنند سرزنش کرده و آن را به عنوان گناه و نابهنجاری عظیم و بزرگ می شمارد. (صف آیات ۲ و ۳)

● سخن راست و زیبا

یکی از معیارهای سخن گفتن آن است که بر پایه حق و راستی و دارای زیبایی باشد و سخنان زشت و نابهنجار نباشد. خداوند در بسیاری از آیات در بیان احکام می کوشد تا مساله شیوایی و زیبایی را مراعات کند و بسیاری از مسایل را به شکل کنایات و استعارات و در لفافه بیان می کند تا زشتی محتوا به گونه ای پوشیده شود. بنابراین بهتر است که شخص افزون بر این که از گفتن سخنان باطل و ناروا (حج آیه ۳۰) خودداری می کند بکوشد تا سخنان خویش را به شکلی بیان کند که از زیبایی و شیوایی نیز برخوردار باشد.

● سخن تقوا گرایانه

شخص بهتر است که همواره در سخن گفتن مراعات تقوا را داشته باشد. دوری از نمامی و سخن چینی و تهمت و غیبت و دیگر گناهان و اعمال زشت و نابهنجاری که از راه زبان و بیان مطرح می شود امری لازم و حکمی واجب است که در بسیاری از آیات بیان شده است. سخن چینی (همزه) و ایجاد دشمنی با زبان (لمزه) و تفرقه افکنی در میان دوستان و آشنایان (همزه آیه ۱) و سوگندهای دروغ و ناروا خوردن (قلم آیات ۱۰ و ۱۱) از مهم ترین عللی است که تقوا را از میان می برد و شخص را انسانی غیر متقی می سازد.

از این رو خداوند از همگان به ویژه مومنان می خواهد تا با تقوای الهی در سخن گفتن مراعات حقوق دیگران را کرده و نعمت بیان و زبان را در مورد خود به کار گیرند.

این ها گوشه هایی از معیارهایی است که قرآن در آیات مختلف بیان کرده است. امید که با مراعات آن ها بتوانیم هم در تعالی شخصی و هم اجتماعی خود و جامعه گامی برداریم و جامعه قرآنی را در محیط خود ایجاد کنیم و به امت شاهد و نمونه تبدیل شویم.

منصور حسینی