زندگی زیر چتر دود

گسترش خطوط و استفاده بهینه از مترو, گامی به سوی هوای پاک

آلودگی هوا یکی از معضلات اساسی شهرها در سراسر جهان پس از انقلاب صنعتی در کشورهای توسعه یافته است و کاهش آلاینده های هوا یکی از دغدغه های اصلی مردم و مسوولان کشورهای در معرض خطر این آلودگی است. بنابراین تنویر افکار عمومی، آموزش و فرهنگ سازی در تمامی سطوح جامعه، یکی از اهداف مهم دولت ها و مسوولان برای رفع این معضل در کنار سایر برنامه های اجرایی است.

روز «هوای پاک» به عنوان یک رویداد و حرکت نمادین به منظور بسترسازی فرهنگی، تقویت باورهای مردمی و تحولی جدی در حرکت های زیست محیطی در سراسر کشور به ویژه شهر تهران است. امسال نیز شعار هفته پاک «مترو و هوای پاک» نامگذاری شد و به دنبال آن روز ۲۳ دی ماه «مترو، هوای پاک و اصلاح الگوی مصرف»، ۲۴ دی ماه «مترو، هوای پاک و مدیریت کارآمد»، ۲۵ دی ماه «مترو، هوای پاک و رسانه»، ۲۶ دی ماه «مترو، هوای پاک و توسعه پایدار»، ۲۷ دی ماه «مترو، هوای پاک و کلانشهرها»، ۲۸ دی ماه «مترو، هوای پاک و سیاست» و ۲۹ دی ماه «مترو، هوای پاک و آینده روشن» نامگذاری شده است. افزایش جمعیت و تمرکز آن در سطح منطقه یی اثرات مستقیم و غیرمستقیمی بر کیفیت محیط زیست و در نهایت آلودگی هوا دارد. رشد جمعیت به دنبال مصرف منابع طبیعی و فرسایش محیط زیست و طبیعت، انتشار آلاینده های مختلفی را در اکوسیستم طبیعی دارد که در کشورهای رو به رشد آثار و نتایج منفی بر سلامت انسان ها و محیط زیست می گذارد.

بر اثر رشد جمعیت و افزایش مصرف سوخت های فسیلی، توسعه شهرها، افزایش وسایل نقلیه و گسترش ترافیک شهری و افزایش مصرف انرژی، سالانه شش میلیارد تن کربن و ۲۲/۴ میلیارد تن گاز دی اکسیدکربن وارد جو زمین می شود که منجر به افزایش دمای کره زمین و تغییرات اقلیمی می شود، مانند بالا آمدن سطح آب دریا، توفان های سهمگین، خشکسالی، سیل و حتی تغییر فصول سال که امسال زمستان در شهر تهران به طور محسوسی تجربه شد. شهر تهران به دلیل شرایط اقلیمی و توپوگرافی و همچنین رشد جمعیت و افزایش تعداد خودروها به لحاظ مساله آلودگی هوا به حادترین شرایط ترافیکی و انتشار آلاینده های هوا نزدیک می شود. (خسارت های مالی و جانی در آمار سازمان های مختلف به آن اشاره می کند.) این شهر با داشتن بیش از هشت میلیون جمعیت و ۲۵ میلیون سفر شهری در هر روز، یکی از پرترددترین شهرهای جهان است. بدیهی است که برای ساماندهی شبکه حمل و نقل و تسهیل در ترافیک شهری نیازمند طرح گسترده و پویایی به جهت خدمت رسانی به شهروندان هستیم، چرا که افزایش تقاضا برای سفرهای درون شهری و تولید روزافزون خودروها با کیفیت نامناسب باعث تراکم و کندی ترافیک و در پی آن افزایش مصرف سوخت و انباشت غلظت آلاینده ها شده است.

شهر تهران دارای تعداد کثیری از خودروهای فرسوده است که ۳/۲۶ درصد از کل خودروهای سواری فعال شهر را شامل می شود. این قبیل وسایل نقلیه عامل تشدید آلودگی هوا است و زیان های ناشی از آن به کاهش بازدهی افراد جامعه و افزایش تنش های اجتماعی منجر می شود. مدیریت کلان حمل و نقل شهری نیز نقش موثری در کاهش آلودگی هوا دارد. توزیع صحیح بار ترافیک در ساعات روز و توزیع یکنواخت آن در سطح شهر می تواند تاثیر قابل توجهی در کاهش بار ترافیک و در نتیجه کاهش آلودگی هوا داشته باشد. البته در سال های اخیر اقدامات مفیدی در تهران انجام شده که در کیفیت هوا تاثیرهای مثبتی داشته است که از آن جمله می توان به گازسوز کردن خودروها و حذف سرب از بنزین اشاره کرد. البته اقدامات ضروری دیگری نیز وجود دارد که با به کارگیری هر یک از آنها می توان شاهد کاهش چشمگیر آلاینده ها از هوای شهر تهران بود که به تفصیل در برنامه هفت محوری کاهش آلودگی هوا به آن اشاره شده است. را ه اندازی سایر خطوط مترو و افزودن تعداد بیشتری اتوبوس گازسوز و استاندارد (به لحاظ زیست محیطی) به ناوگان شهری شرکت واحد از بهترین و اساسی ترین اقدامات سامان دهنده وضعیت آلودگی هواست.

این امر از نظر اقتصادی نیز بسیار مقرون به صرفه خواهد بود. حمل یک مسافر با ناوگان عمومی نسبت به حمل آن با خودروی سواری باعث صرفه جویی قابل توجه در مصرف سوخت می شود و به همین میزان نیز از هزینه سوخت و آلودگی هوا کاسته می شود. شکی نیست که ساماندهی حمل و نقل عمومی باید در اولویت برنامه های کار دولت محترم قرار بگیرد. اگرچه سهم اتوبوس ها و مینی بوس ها در آلودگی هوای تهران حدود یک درصد است، اما گازسوز کردن آنها بی تاثیر نخواهد بود زیرا تمرکز این آلودگی در پایانه های درون شهری و معابر، خطرات جدی برای عابران، مسافران و ساکنان این اماکن به دنبال خواهد داشت. قریب به ۵۰ سال است که در اکثر کشورهای پیشرفته دنیا معاینه فنی با هدف کاهش تصادفات، رعایت دقیق موازین رانندگی، ایمنی خودروها و نهایتاً کاهش آلودگی هوا با جدیت تمام انجام می شود و هیچ خودرویی بدون مجوز معاینه فنی حق تردد در سطح شهر را ندارد. اما درکشور ما متاسفانه به این امر توجه کافی نشده و تعداد کثیری از خودروهای فعال، فاقد برگه معاینه فنی هستند. این مجوز، گواهی تنظیم موتور و صحت و سلامت ظاهری و باطنی آن است.

تنها یک تنظیم ساده موتور خودرو ضمن کاهش ۵۰ درصد مصرف سوخت، کمک شایانی به کاهش آلودگی هوا و افزایش عمر موتور خودرو می کند. به هر حال باید گفت در ارتباط با مقوله آلودگی هوا قوانین و مقررات و مصوبات جامع و کافی وجود دارد که به طور جدی این امر را مد نظر قرار داده است. سابقه قانونگذاری در مسائل زیست محیطی و آلودگی هوا در ایران مجموعاً از سه دهه تجاوز نمی کند و البته ایران از معدود کشورهایی است که در قانون اساسی آن یک اصل منحصراً به مقوله محیط زیست اختصاص یافته است.(اصل پنجاهم قانون اساسی) با این وجود به نظر می رسد روند تحولات زیست محیطی و دستیابی به استانداردهای بهداشت جهانی خصوصاً در زمینه آلودگی هوا با مشکلات اجرایی و احیاناً در برخی موارد با مشکلات قانونی روبه رو است و این موضوع، مطالعه دقیق تر مقررات وضع شده و تجدید نظر در روند اجرایی آنها را ضروری می سازد. عمده قوانین موجود درباره خودروهاست که سهم عمده یی از تولید آلاینده های هوا را دارند.

حال آنکه سالانه هزاران خودرو جدید به ناوگان حمل و نقل کشور اضافه می شود، درحالی که تعداد چشمگیری از این خودروها از ناوگان حمل و نقل خارج نمی شوند، در حالی که خودروهای قدیمی و فرسوده از نظر ایمنی، مصرف سوخت و آلودگی زیانبار هستند. با توجه به قوانین موجود باید مکانیسم هایی برای از رده خارج کردن آنها طراحی و اجرا شود. مسلماً این طرح در درازمدت منابع اقتصادی زیادی برای کشور به همراه دارد. بی گمان اجرای این طرح های مهم و ضروری نیاز به پیگیری، همکاری بین ارگان ها و سازمان های مسوول و نیز اتخاذ تصمیم های جدی و راهبردی دارد.

کمیته اجرای مبارزه با آلودگی هوا مسوولیت دارد موانع اجرایی طرح ها را شناسایی و نسبت به حل آنها اقدام کند. یکی از اقدامات این کمیته، تعیین و نامگذاری روزی به عنوان روز هوای پاک بوده است. همان گونه که اشاره شد، هدف عمده از برگزاری چنین روزی فرهنگ سازی و مشارکت اقشار مختلف جامعه در برنامه های پاکسازی هواست. شعار امسال روز «هوای پاک» نیز به یکی از محورهای ۹ گانه مذکور یعنی حمل و نقل عمومی اشاره می کند.

موضوع حمل و نقل عمومی، محور سوم مجموعه برنامه های اجرایی کاهش آلودگی هوای تهران به شمار می آید؛ اقداماتی نظیر افزایش دو هزار اتوبوس گازسوز به ناوگان حمل و نقل عمومی شهری، گازسوز کردن هشت هزار اتوبوس، استفاده از کاتالیزور در اتوبوس ها، گازسوز کردن مینی بوس ها و تسریع در پروژه گسترش خطوط مترو حول این محور تعریف شده که اجرای کامل آن کاهش سالانه ۲۰ هزارتن آلاینده های هوا را به دنبال خواهد داشت.

بررسی های انجام شده حاکی از آن است که در صورتی که بودجه خرید بنزین به مترو تزریق شود،۵/۱ میلیون مسافر جابه جا می شود بنابراین مطابق این رقم تردد خودروی شخصی کاهش خواهد یافت. این در حالی است که سرانه خودروهای شخصی تک سرنشین در معابر شهر تهران ۳۶ درصد است که این وضعیت در ساعات اوج ترافیک به حدود ۵۷ درصد نیز می رسد. همچنین سهم سرانه هر فرد در آلودگی هوای تهران که از خودروهای شخصی استفاده می کنند ۱۴ برابر فردی است که با اتوبوس های شهری تردد می کند.

دکتر «یوسف رشیدی» مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران افزایش جمعیت شهرها، افزایش وسایل نقلیه و گسترش ترافیک شهری، عدم رعایت مقررات محیطی و مصرف بیش از اندازه انرژی را از عوامل رشد آلودگی هوا در شهر تهران دانسته و می افزاید؛ «در بیشتر شهرهای دنیا سهم حمل و نقل در جابه جایی سفرهای درون شهری بالا بوده و این در حالی است که این رقم در تهران ۲۰ تا ۳۰ درصد است.» به عقیده وی راکد ماندن زیرساخت های حمل و نقل عمومی و عدم گسترش آنها همراه با افزایش جمعیت، دلیل اصلی تمایل استفاده از خودروهای شخصی در پایتخت است.

دکتر «رشیدی» یکی از دلایل اصلی عدم استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی در تهران را پایین بودن ضریب اطمینان مسافران از نظر به موقع رسیدن به مقصد می داند. وی گسترش حمل و نقل عمومی را از عوامل موثر در کاهش آلودگی هوا دانسته و می گوید؛ «با پیش بینی سازمان های بین المللی و بانک جهانی در سال ۲۰۱۹ خسارت های ناشی از آلودگی هوا به ۱۹میلیارد خواهد رسید که تنها در صورت گسترش حمل و نقل عمومی و فرهنگ استفاده از آن می توان به این مشکل غلبه کرد.» به منظور ادراک و استخراج و ارائه راهکارهای مناسب درخصوص کنترل و کاهش آلودگی هوا، پژوهش های گسترده یی بین سال های ۱۳۷۲ لغایت ۱۳۷۶ با بهره گیری از پشتیبانی منابع کارشناسی و مالی مشترک و بین المللی با عناوین ذیل صورت پذیرفت.

۱) طرح کاهش آلودگی هوای تهران ناشی از حمل و نقل (شهرداری تهران، بانک جهانی و گروه مشاوران سوئدی)

۲) طرح جامع کنترل آلودگی هوای تهران بزرگ (شهرداری تهران، آژانس همکاری های بین المللی ژاپن-جایکا)

۳) طرح کنترل مواد منتشرشده از وسایل نقلیه موتوری تهران (فرهنگستان علوم و وزارت صنایع)

به منظور تدوین راهکارها و برنامه های جامع کاهش آلودگی هوای تهران، کمیته اجرایی این طرح به بررسی نتایج مطالعات و تحقیقات نهایی هر یک از تحقیقات فوق پرداخته و با به کارگیری کارشناسان خبره، مجموعه برنامه های اجرایی طرح کاهش آلودگی هوا را حول هفت محور اصلی ارائه کرد که البته طی سال های گذشته دو موضوع دیگر تحت عنوان منابع ساکن و پایش نیز به این محورها افزوده شد که عبارتند از؛

۱) خودروهای نو

۲) خودروهای مستعمل

۳) حمل و نقل عمومی

۴) سوخت

۵) برنامه معاینه فنی

۶) مدیریت ترافیک

۷) آموزش (پایش و منابع ساکن)

با توجه به مطالبی که به آن اشاره شد بهترین سیستم های حمل و نقل عمومی شامل مترو، اتوبوس، مینی بوس و تاکسی است، اما تمامی این وسایل نقلیه در مقابل مترو آلاینده به شمار می آیند. در شهر تهران روزانه چهار میلیون سفر توسط وسایل حمل و نقل همگانی صورت می گیرد که در این میان سهم مترو از حمل و نقل عمومی تنها شش درصد است که باید این رقم براساس مصوبه مجلس به ۳۰ درصد برسد.

در حال حاضر تنها ۹۰ کیلومتر راه آهن شهری در شهر تهران احداث شده، درحالی که این شهر به ۴۳۰ کیلومتر مترو نیاز دارد. حمل و نقل زیرزمینی نظیر مترو ضمن تولید بسیار ناچیز آلاینده های زیست محیطی و در حد صفر، ضمن کاهش بصری تردد در سطح زمین، سهم بسیار زیادی از جابه جایی مسافران شهری برعهده دارد و از طرف دیگر با گسترش این سیستم در شهرک های اطراف می تواند مقدار زیادی از جمعیت فراوان شهر تهران را به مناطق حاشیه یی هدایت کند چرا که در طول روز بیش از نیمی از سفرهای درون شهری و جمعیت تهران به دلیل مهاجرت های روزانه کاری است. بنابراین با مقایسه وضعیت حمل و نقل ریلی کشورهای جهان و مقایسه آن با وضعیت خودمان، به پایین بودن نسبت آن در کشور خود پی می بریم، اما با گسترش حمل و نقل عمومی به ویژه مترو آلودگی هوا به میزان زیادی کاهش خواهد یافت.

حسین حسنخانی

کارشناس مهندسی محیط زیست شرکت کنترل کیفیت هوا