وقتی مرگ باعث شهرت می شود

کتاب ها نمی میرند, هر چند خالق شان از دنیا بروند آنها بعد از مرگ خالق به حیات شان ادامه می دهند, تکثیر می شوند و تفکر خالق شان را در جامعه منتشر می کنند کتاب ها نمی میرند حتی اگر نویسنده قبل از مرگش آن را برای چاپ نداده باشد

کتاب‌ها نمی‌میرند، هر چند خالق‌شان از دنیا بروند. آنها بعد از مرگ خالق به حیات‌شان ادامه می‌دهند، تکثیر می‌شوند و تفکر خالق‌شان را در جامعه منتشر می‌کنند. کتاب‌ها نمی‌میرند حتی اگر نویسنده قبل از مرگش آن را برای چاپ نداده باشد.

آنها می‌مانند در گوشه‌ای از خانه، آن‌قدر می‌مانند تا کسی سراغ آنها برود و برای چاپ به ناشر بدهد. خیلی از شاعران و نویسندگان را سراغ داریم که آثارشان بعد از مرگ‌شان منتشر شده است یا حتی نویسندگانی هستند که در زمان حیات‌شان کتاب‌هایشان فروش معمولی دارند، اما به محض این‌که خبر می‌رسد نویسنده، شاعر یا مترجمی فوت کرده است علاوه بر این که خوراک خوبی برای رسانه‌ها می‌شود، به یکباره مردم برای خرید کتاب نویسنده تازه از دست رفته صف می‌کشند.

شاید این موضوع به این دلیل است که رسانه‌ها کمک می‌کنند تا نامی که سالی یک بار روی خروجی‌ها می‌رفته یا در روزنامه‌ها منتشر می‌شده ناگهان طی چند روز تکرار شود و همین امر جنبه تبلیغاتی برای مخاطبان به همراه دارد.

شاید آن‌ دسته از مخاطبانی که با نویسنده و شاعر آشنایی نداشته‌اند بر اثر خبرهای پشت سر هم حس‌ عاطفی‌شان برانگیخته می‌شود و به دنبال کتاب‌های آن نویسنده می‌روند.

البته این نکته را نباید از نظر دور داشت که گاهی مخاطبان جدی که به آثار نویسنده‌ای علاقه‌ای ندارند، مرگ او هم دلیل نمی‌شود که برای خرید کتاب‌های او صف بکشند.

اما این موضوع در مورد دسته دیگری از مخاطبان صادق است. آن دسته‌ای که شاید نویسنده را نمی‌شناسند اما به دلیل خبرهای پشت سر هم طالب کتاب‌های او می‌شوند.

دسته‌ای از مخاطبان نیز که آثار ادبی آن شاعر و نویسنده در گذشته را دنبال می‌کردند، یکباره دلشان هوای خریدن کتاب‌های آنها را می‌کند.

یکی از اتفاقاتی که معمولا در ایران شاهد آن هستیم این است که بعد از مرگ یک نویسنده و شاعر بازار چاپ کتاب‌های آنها گرم می‌شود.

مثلا همین اواخر سیمین دانشور بانوی داستان‌نویسی ایران درگذشت. نویسنده‌ای که چند سال بود هر از گاهی یکی از کتاب‌هایش تجدید چاپ می‌شد، اما بلافاصله بعد از مرگ او وزارت ارشاد اعلام کرد تمام کتاب‌های این نویسنده را منتشر خواهد کرد و اگر کتابی هم در ارشاد مانده مجوز گرفته و منتشر می‌شود حتی در نمایشگاه کتاب امسال غرفه‌ای برای بانوی داستان‌نویسی ایران ترتیب دادند و به عرضه آثار او پرداختند.

مدیر انتشارات نگاه اعتقاد دارد مرگ مولف تاثیر بسیار کمی بر فروش آثار او دارد. او البته متذکر می‌شود که قبلا این گونه نبود، مثلا مترجمی مثل رضا سیدحسینی یا الف. بامداد کسانی هستند که مرگ‌شان تاثیری روی فروش آثارشان نداشته است. این دو، در زمان حیات‌شان نیز معروف بودند؛ اما نویسنده‌ای مثل بیژن نجدی بعد از مرگش معروف شد.

بیژن نجدی یکی از نویسندگان ایرانی است که نمونه واضحی بر این واقعیت است که آثارش در زمان زنده بودن منتشر نشدند، هر چند او در زمان حیاتش در میان اهالی ادبیات شهرت داشت و آثارش در مجله‌های تخصصی ادبی منتشر می‌شد، اما او دوست داشت در انزوا و تنهایی خود بماند.

از این‌رو تا پنجاه سالگی اثری از خودش به صورت کتاب منتشر نکرد؛ اگرچه می‌توانست کارهایش را در قالب مجموعه‌های شعر و داستان به دست مخاطبان برساند.

بیشتر کارهای نجدی بعد از فوت زود هنگامش منتشر شد؛ دو مجموعه داستان به نام‌های «دوباره از همان خیابان‌ها»، «یوزپلنگانی که با من دویده‌اند» و دو مجموعه شعر «خواهران این تابستان»و «گزیده‌ ادبیات معاصر» آثاری هستند که بعد از مرگ او از سوی خانواده‌اش منتشر شدند و او را تبدیل به نویسنده‌ای شاخص در میان مخاطبان فارسی زبان تبدیل کرد.

نیما یوشیج ، پدر شعری نوی فارسی نیز از جمله شاعرانی بود که در دهه خود میان اهالی ادبیات چهر‌ه‌ای شناخته شده بود و با انتشار شعر «افسانه» در یکی از مجلات شهرتی برای خود دست و پا کرد؛ اما شعرهای او بیشتر در مجلات آن زمان منتشر می‌شد و خود او به غیر از یک کتاب در زمان حیاتش اثری منتشر نکرد.

در سال ۱۳۳۹ با نظارت زنده‌یاد دکتر محمد معین که نیما پیش از مرگش وی را به عنوان سرپرست آثارش انتخاب کرده بود، «افسانه و بخشی از رباعیات» نیما منتشر شد، اما گرفتاری‌های لغت‌نامه و سایر کارهای پژوهشی معین بعلاوه مرگ زودهنگامش، فرصت چندانی را برای انتشار سایر آثار نیما به وی نداد، از این‌رو زنده‌یاد سیروس طاهباز با همکاری شراگیم یوشیج ـ فرزند نیما ـ سایر آثار نیما را اندک‌اندک منتشر کردند.

نکته: در چند سال اخیر خیلی مواقع نویسنده یا شاعر یا مولف کتاب وقتی فوت کرده، ناشران اقدام به توزیع کتاب‌های آنها کرده‌اند یا اگر کتابی در انتشاراتی داشته است، زودتر چاپش کرده‌اند. چون فوت نویسندگان فرصتی تجاری به وجود می‌آورد که ناشران نمی‌خواهند عقب بمانند

برگزیده شعرهای نیما یوشیج (۱۳۴۲)، ماخ اولا (۱۳۴۴)، شعر من (۱۳۴۵)، شهر شب، شهر صبح و ناقوس (۱۳۴۶)، تعریف و تبصره و یادداشت‌های دیگر (۱۳۴۸)، قلم‌اندار و آهو و پرنده‌ها (۱۳۴۹)، توکایی در قفس، دنیا، خانه من است (۵۰ نامه از نیما یوشیج)، نامه‌های نیما به همسرش عالیه، فریادهای دیگر و عنکبوت رنگ و مجموعه داستان کندوهای شکسته (۱۳۵۰)، کشتی توفان(۵۰ نامه دیگر از نیما یوشیج)، ارزش احساسات و پنج مقاله در شعر و نمایش، آب در خوابگه مورچگان (مجموعه ۴۲۰ رباعی) و حرف‌های همسایه (۱۳۵۱)، مانلی و خانه سریویلی (۱۳۵۲)، ستاره‌ای در زمین (دربردارنده چند نامه) (۱۳۵۴)، نامه‌ها از مجموعه آثار نیمایوشیج (۱۳۶۸) و برگزیده اشعار و یادداشت‌های روزانه (۱۳۶۹) همه آثاری است که بعد از فوت نیما یوشیج منتشر شده‌ است.

رییس‌دانایی مدیر انتشارات نگاه به نکته دیگری درباره فراگیر شدن انتشار کتاب‌های نویسندگان یا شاعران بعد از مرگشان اشاره دارد و آن هم کیفیت آثار این نویسندگان و شاعران است و یادآور می‌شود: «اگر نویسنده‌ای کتابش ارزش ادبی نداشته باشد خیلی در فروش کتاب‌هایش بعد از مرگ او تاثیری نمی‌گذارد. ممکن است مخاطبان کتاب‌های او را برای مدتی بخرند، اما بعدها به گردونه فراموشی سپرده می‌شود.»

غلامرضا بروسان، شاعر مشهدی که چند سال پیش جایزه شعر خبرنگاران را برای کتاب «یک بسته سیگار در تبعید» از آن خود کرد و از آن زمان در میان اهالی ادبیات شناخته شد، سال گذشته در یک تصادف رانندگی همراه خانواده‌اش درگذشت.

بعد از آن بود که آثار این شاعر تجدید چاپ و کتاب گزیده شعر خراسان با نام «اسب‌ها روسری نمی‌بندند» که بیش از ۶۰۰ صفحه است و شعرهای ۵۰ شاعر خراسانی را در برمی‌گیرد، منتشر شد.

همچنین کتاب‌ «در آب‌ها دری باز شد» شامل شعرهای منتشرنشده‌ این شاعر نیز از سوی نشر مروارید مراحل چاپ را می‌گذراند.

علیرضا بهرامی، شاعر و روزنامه‌نگار می‌گوید: «واقعیت این است اگر در چند سال اخیر مرور ذهنی داشته باشیم، متوجه می‌شویم که خیلی مواقع نویسنده یا شاعر یا مولف کتاب وقتی فوت کرده، ناشران اقدام به توزیع کتاب‌های آنها کرده‌اند یا اگر کتابی در انتشاراتی داشته است، زودتر چاپش کرده‌اند که این نشان‌دهنده این است که فوت نویسندگان فرصتی تجاری به وجود می‌آورد که ناشران نمی‌خواهند عقب بمانند. اما در چند سال اخیر بعضی اتفاقات و حاشیه‌ها نیز باعث شده کتاب‌های نویسندگان و شاعرانی که معروف نبودند، چاپ شود.»

وی دلیل اقبال به کتاب‌های نویسندگان و شاعران بعد از مرگشان را به یک دلیل عمده می‌داند و توضیح می‌دهد: «یک دلیلش این است که خبر مرگ باعث شهرت می‌شود و به خاطر ارزش‌های خبری، مرگ یک نویسنده در رسانه‌ها منتشر می‌شود و در مورد آنها که مشهور هستند، شهرت مضاعف ایجاد می‌کند و اگر مشهور نیستند هم مرگ باعث شهرتشان می‌شود. مثلا غلامرضا بروسان یکی از نمونه‌هایی بود که شهرت فراگیر در میان اهالی ادبیات نداشت، ولی مرگش موجب شهرتش شد و باعث گردید کتابش به چاپ برسد.»

حسین پناهی، بازیگر و شاعر نیز در دوران حیاتش بیشتر به عنوان بازیگر شناخته شده بود، هر چند در زمان حیاتش آلبوم سروده‌هایش با صدای خودش و همچنین چند کتاب از او منتشر شد، اما بعد از مرگ او بود که چند کتاب و انتشار دو سی‌دی از دکلمه‌هایش با نام «راه با رفیق» در سال ۹۰ منتشر شد.

بهرامی دلیل این موضوع را ایجاد حس عاطفی از شنیدن خبر مرگ یک نویسنده یا شاعر در میان مخاطبان می‌داند و اظهار می‌کند که بعد از مرگ حسین پناهی حس عاطفی مردم به او بیشتر می‌شد یا حس عاطفی‌شان به پوپک گلدره بعد از مرگش بیشتر می‌شود، یا درگذشت بروسان همراه خانواده‌اش باعث شد وقتی مردم خبر را خوانده بودند، حس عاطفی در آنها ایجاد شود و این حس باعث مراجعه به آثارشان می‌شود.

از سوی دیگر او اعتقاد دارد وقتی یک شاعر و نویسنده فوت می‌شود با خیلی‌ها درباره‌شان مصاحبه می‌شود که بسیاری از آنها چهره‌های مورد اعتماد مردم هستند که به تعریف و تمجید و حتی مبالغه در مورد فرد درگذشته می‌پردازند و این حس اعتمادی در مخاطبان ایجاد می‌کند که چه شاعر توانایی بود و بیشتر به سمت آثارش می‌روند. البته وقتی این نویسندگان و شاعران زنده‌اند همان افراد شاید حاضر نباشند که درباره‌شان حرف بزنند و این عاملی می‌شود که جنبه تبلیغی برای آن فرد ایجاد می‌کند.

شاید هم یک دلیل استقبال و چاپ گسترده آثار اهالی قلم بعد از مرگشان این است که از قدیم می‌گویند ایرانی‌ها مرده‌پرست هستند.

وقتی یکی از دنیا می‌رود حتی آنها که تا قبل از مرگ، دشمنش بودند به یکباره دشمنی‌ها به کناری می‌رود و چه رثاهایی که در سوگ از دسته رفته سر داده نمی‌شود.

همان آدم می‌شود عزیز کرده جماعتی، شاید این موضوع را بتوان به دنیای ادبیات هم تسری داد که تا اهل قلمی از دنیا می‌رود، کتاب‌هایی که از او دست ناشران مانده و در چاپشان تعلل صورت می‌گرفته، منتشر می‌شود. حتی آن کتاب‌هایی که تجدید چاپ نمی‌شد، بازچاپ می‌شود و مخاطبان هم در بازار دنبال کتاب‌هایشان می‌گردند.

اعظم راستی