از اسطوره تا ژانر

اساطیر از قدیمی ترین مشترکات انسان ها محسوب می شوند و برای آن ها نمی توان تاریخ مشخصی را ذکر کرد

اسطوره:

اساطیر از قدیمی ترین مشترکات انسان ها محسوب می شوند و برای آن ها نمی توان تاریخ مشخصی را ذکر کرد.هر دوره ی زمانی برای خود اساطیری داشته که نسل به نسل از طریق نقل و قول و در قالب داستان های عامیانه،در بستر مراسم آیینی خاص در موسم معین و یا به طریق مکتوب مطرح شده است. از اولین نمود های مکتوب که در آن اشاره به اساطیر شده است،می توان آثار فیلسوفان سده ی۲پ.م را نام برد. رشد فلسفه در یونان باعث رشد تفسیرهای تمثیلی از اسطوره نیز گشت.

امروزه عموما پدیرفته شده است که اسطوره و افسانه می تواند،ریشه در حقایق تاریخی داشته باشد،هرچند که به طور دقیق و جزیی تاریخی نباشد. زیرا در تعریف اسطوره ،میتوس و افسانه آورده شده، که گفت و گو و سخن می باشد اما نهایتا به چیزی اطلاق گردید که واقعا نمی تواند وجود داشته باشد. البته باید در نظر داشت که موضوعات اساطیری بسیاری هم وجود دارد که به جز در یک مفهوم بسیار ضعیف،اصلا ریشه ی تاریخی ندارد چنانکه بسیاری از اسطوره های کشورهای مختلف درصدد توجیه جهان و مسئله ی آفرینش هستند.

فریدریش کروزر۱ در قرن ۱۹اسطوره شناسی را به عنوان یک علم مستقل مطرح کرد و مکتب نمادین و رمزی را بنیان نهاد و از اساطیر تعابیر نمادین کرد. مطالعه ی علمی اساطیر در نیمه ی دوم سده ی نوزدهم رواج یافت،به ویژه در آثار ماکس مولر۲اندرو لانگ۳جیمز فریزر۴. به زعم مولر اساطیر نوعی "بیماری زبانی" هستند که از طریق ریشه های مشترک و ناخودآگاه میان انسان ها گسترش یافته اند.لانگ مدعی بود که اسطوره ها منتج از شخصیت بخشیدن نیروها و پدیدارهای طبیعی هستند.فرایندی ذهنی که ویژگی" مرحله ی زنده انگاری فرهنگ"۵ بوده است.فریزر،اسطوره ها را به مثابه ی توجیهات نادرست انسان از پدیده های طبیعی می پنداشت.

به عبارت دیگر، اسطوره ها ماجرایی مقدس هستند که چگونگی آفرینش و هراس ها و کنکاش انسان را در راستای درک جهان هستی به شیوه هایی گوناگون نشان می دهند.از طرفی اسطوره ها نشان دهنده ی واکنشی از ضعف های بشری در برابر درک هستی و درماندگی و ناتوانی انسان هستند.اسطوره ها در زندگی انسان ها درهم تنیده می شوند و به این ترتیب در ناخودآگاه شان آرامش می آفرینند.

اسطوره ی ایکاروس:

ایکاروس به عنوان اسطوره ای یونانی مطرح است. او فرزند "ددالوس" هنرور و مخترع دربار "مینوس شاه" بوده است. ددالوس برای دربار شاه،لابیرنت پیچیده ای را طراحی می کند که هرکسی وارد آن می شوند،در آن سردرگم شده و نمی تواند از آن رهایی یابد. تا آنکه روزی " تسیوس " که به عنوان قربانی وارد لابیرنت شده بود توانست از لابیرنت فرار کند و حاصل خلاقیت "ددالوس" را بی اعتبار کند . مینوس شاه نیز بر ددالوس خشم می گیرد و قصد جان او را می کند . ددالوس نیز که کشتی ها از سوار کردن او سر باز می زدند ، با به هم بستن پرهای پرندگان به وسیله ی موم برای خود و پسرش ایکاروس دو جفت بال ساخت . ایکاروس در حین پرواز مغرور شد و با نزدیکی بیش از حد به خورشید بالهای مومی اش را آب شده دید و در دریا فرو افتاد وغرق شد . اما ددالوس نجات پیدا کرد و با ترفندهایی مینوس شاه را نیز از میان برد .

ایکاروس نماد غرور بشر برای دست یافتن به ناشناخته هاست.ایکاروس وجهه ای از انسان است.وجهه ای از بلندپروازی انسان معاصر در کشف نادیده ها و ناشناخته ها و تلاش برای رسیدن از طبیعت به فرا طبیعت. ایکاروس از تکنولوژی و ابداعات خودساخته ی بشری سود می برد اما همان تکنولوزی به همراه رویایش در بلندپروازی ها موجب سقوط مرگبارش است.

ایکاروس برآمده از کهن الگویی دسته جمعی در ناخودآگاه بشر است.کهن الگویی در هم تنیده از هراس و کشف. فناوری و رویا،صنعت و تخیل.

ژانر علمی-تخیلی:

واژه ی علمی-تخیلی سابقه ای بس طولانی دارد و در ادوار مختلف ادبیات و سینما به کار می رفته است اما به عنوان یک ژانر توسط هوگو کرنزبگ ناشر مجله ی داستان های شگفت انگیز مطرح شد.در ابتدای تاریخ سینما،این نوع فیلم ها بر پایه ی داستان هایی از نویسندگان ادبیات علمی-تخیلی مانند ژول ورن۶، هوگوکرنزبرگ، مری شلی۷ ساخته می شد.این فیلم ها در فرانسه با عدم استقبال مردم روبه رو می شود. اولین نمونه ی این ژانر را می توان سفر به ماه ساخته ی ملی یس در سال۱۹۰۲ دانست.فیلم های این ژانر تا سال های سال مخاطب زیادی جذب نکرد و از نظر گیشه موفق نبود.

این فیلم ها پر بود از جلوه های شعبده،تردستی و کارهای سطحی که عموما کاریکاتورگونه از آب درمی آمد. همینطور جلوه های ویژه ی این ژانر سطحی و زمخت بود و باعث می شد در سال هایی که سینما هرچه بیشتر به سمت رئالیسم ابتدایی پیش می رفت،این فیلم ها غیرواقعی و مضحک جلوه کنند.از جمله فیلم های اولیه ی این ژانر می توان سفر به درون غیرممکن(ملییس-۱۹۰۴)،الرائن(یوگن ایلنر-۱۹۱۸)،هودینی و روبوت(برتون کینگ-۱۹۱۹)،گولم چگونه به دنیا آمد(پل واگنر-۱۹۲۰)را نام برد.

در دهه ی ۱۹۳۰ بود که حمایت کمپانی یونیورسال این ژانر را نجات داد. همچنین در ۱۹۵۰ کمپانی پارامونت نیز از این دسته از فیلم ها حمایت کرد و این ژانر در سینمای آمریکا جای خود را باز کرد.علاوه بر این موضوعاتی چون تکنولوژی،صنعت و فضا به سوی هرچه عینی شدن بیشتر بودند و نوعی خوش بینی و ناشناختگی نسبت به آن ها وجود داشت و در اواسط دهه ی ۱۹۶۰با روی کار آمدن فیلمسازانی مانند ژان لوک گدار(آلفاویل)،آلن رنه(دوستت دارم،دوستت دارم)،فرانسوا تروفو(فارنهایت)،کوبریک(ادیسه ی فضایی) و سرانجام فیلم موفق جنگ ستارگان ساخته ی جورج لوکاس در سال۱۹۷۷ این ژانر بسیار قابل احترام گشت.

این ژانر از نظر موضوع و محتوا مراحل زیادی را پشت سر گذاشت:هراس از موجودات بیگانه،مقابله با مهاجمان و ضدقهرمانان،نابودی زمین و تمدن بشری،حمله به زمین توسط موجودات در کرات دیگر،جنگ سرد،ترس و هراس از صنعت،همسان سازی انسانی و آینده ی بشری و....تا آخرین مرحله که به فلسفه و غایت اندیشی و کندوکاو انسانی در برزخ تکنولوژی و رویا برای دست یابی به "خود و "هویت خود" رسید.

علمی تخیلی و اسطوره:

علمی تخیلی به مثابه ی یک ژانر برآمده از ایکاروس می باشد.علمی تخیلی در یک تقسیم بندی، زیرشاخه ی ژانر فانتزی واقع می شود.فانتزی دارای ۴مقوله می باشد.-فیلم های وحشت – فیلم های علمی-تخیلی- فیلم های قصه پریان-فیلم های حادثه ای

علمی-تخیلی نیز مانند ایکاروس خواستار دستیابی به علم و تکنولوژی و صنعت و کشف فراصنعت است و بال پروازش برساخته ای از صنعت(جلوه های وِیژه و...در این نوع فیلم ها) و رویا و تخیل است.

علم، ویژگی مشترک ایکاروس و ژانر می باشد.ایکاروس با تکیه بر علم پدر و اختراع جدید او حرکت می کند همانگونه که ژانر علمی-تخیلی نیز اولین تکیه گاهش را علم بشری و صنعت و تکنولوژی قرار می دهد.اختراع و اکتشافات به عنوان زیرشاخه ای از علم در ایکاروس و ژانر علمی-تخیلی،مطرح می شوند.

از دیگر وجوه مشترک ایکاروس به مثابه ی اسطوره و ژانر علمی –تخیلی همانطور که از نامش پیداست،عنصر بارز تخیل و رویاست. آن ها زاییده ی خیال هستند و بنابر آنچه ممکن است در خیال صورت بگیرد،آراسته شده و عمل می کنند و اتفاق می افتد. "خیال" بستر آن هاست برای دنیایی که در عدم توالی زمان می سازند و باورپذیرش می کنند.جریان امور در اسطوره ها و ژانر علمی-تخیلی در سینما با اصول عقلانی و منطقی و عینی جهان منطبق نمی شود. می توان گفت آن ها صرفا با جهان خودساخته ی خود سازگاری دارند.

یکی دیگر از اشتراکات ایکاروس و ژانر علمی-تخیلی، شخصیت هاست.شخصیت هایی که در جهان برآمده از تخیل معنا دارند. شخصیت هایی همچون دیوها،غول ها،جادوگران توانمند و ساحران با ویژگی های خاص،پریان و قهرمانانی که در برابر ضدقهرمانان از نیرویی خارق العاده برخوردارند. شخصیت های اساطیری شامل ایزدان و قهرمانان و شیاطین و شخصیت های علمی-تخیلی در داشتن عنصری خاص و شگفت انگیز به مانند هم می باشند. این شخصیت ها می توانند بپرند،تغییر شکل دهند، بمیرند و دوباره زنده شوند. گاه در ژانر علمی-تخیلی از اساطیر به مثابه ی رویاهای گروهی یک قبیله یا جماعت سود برده اند. گاه نیز دامنه ی نمادپردازی را از اساطیر و کهن الگوها وارد ژانر سینمایی علمی-تخیلی کرده اند و آن را در زیرلایه های آن گروه خاص باورپذیر نشان داده اند.

راضیه مهدی زاده

پی نوشت:

۱. Xcruiser

۲. Max Mülle

۳. Andrew Lang

۴. James Frazer

۵. Existential function of myth

۶. Jules Verne

۷. Marry shelly

منابع:

بالازاده،امیرکاووس،اسطوره و ذهن اسطوره پرداز،نامه فرهنگ،۱۳۷۱،ش۷،ص۸۳-۷۴

قاسم زاده،کوروش،تاملی در باب اسطوره و سینما،دانشگاه هنر تهران،۱۳۸۱،صفحات۶۸-۵۸

گودرزی،علیرضا،اسطوره در تاریخ-تاریخ در اسطوره،کتاب ماه تاریخ و جغرافیا،۱۳۸۹،ش۱۴۹،ص۶۸-۶۴

وارنر،رکس،مترجم:ابولقاسم اسماعیل پور،دانشنامه اساطیر ایران،نشر اسطوره،تهران،۱۳۸۶،ص۱۸-۱۳

هیوارد،سوزان،مترجم:فتاح محمدی،مفاهیم کلیدی در مطلعات سینمایی،نشر هزاره سوم،۱۳۸۱