پانل گردهمایی صاحبنظران

پانل روشی است که هم به عنوان روش اصلی و هم به صورت روش تکمیلی استفاده می­شود کمتر پروژهی آینده­پژوهی را می توان یافت که پانل در آن جایی نداشته باشد

پانل روشی است که هم به عنوان روش اصلی و هم به صورت روش تکمیلی استفاده می­شود. کمتر پروژهی آینده­پژوهی را می توان یافت که پانل در آن جایی نداشته باشد.

مرور فعالیت‌های آینده‌پژوهی انجام یافته در دهه‌های گذشته، استفاده‌ی گسترده از پانل‌ها در فرایند اجرای پروژه­ها را نشان می­دهند. پانل به گروهی از افراد گفته می­شودکه دور یک میز نشسته­اند. آینده‌­پژوهی فعالیتی مشارکتی است که باید مبتنی بر بهترین شواهد و قضاوت‌های موجود باشد. در این شرایط، آینده­پژوهان استفاده از پانل‌ها را در میان مجموعه‌ی روش‌های موجود، انتخابی طبیعی می­دانند. و امروزه روش پانل در تمامی پروژه­های آینده­پژوهی به عنوان روش اصلی و یا کمکی استفاده می­شود. پانل‌ها نه تنها فرایند را به روی صدها نفر می‌گشایند. بلکه گردهمایی‌های ایده‌آلی برای مباحثه و بحث‌های عمیق در حوزه­های مرتبط را ایجاد می‌کنند.

● تعریف پانل

پانل‌ها از ذی­نفعان، خبرگان وکارشناسان تشکیل شده­اند و هر پانل، بین ۱۲ تا ۲۰ نفر است.که در مدت­زمانی بین ۳ تا ۱۸ ماه، در مورد آینده­ی موضوع پانل اندیشه کرده و به مشورت می‌پردازند. با وجود استفاده‌ی فراگیر از این روش، در گستره­ی ادبیات آینده‌­پژوهی مورد توجه قرار نگرفته نشده‌اند. و بسیاری بر این باورندکه سازمان­دهی و مدیریت پانل‌ها به عنوان امری معمولی و آسان است. اما تجربه نشان داده که سازماندهی ومدیریت پانل‌ها به هیج عنوان امری مرسوم و به دور از مشکل نیست.

پانل‌ها در شکل­ها و اندازه‌های گوناگونی تشکیل می­شوند. پانل‌ها می‌توانند افراد غیرحرفه‌ای را نیز در خود جا دهند. در واقع اعضای پانل‌ها ممکن است تخصص و خبرگی لازم را نداشته نباشند. چنین پانل‌هایی، از ذی­نفعان یعنی افرادی که سهم و منفعتی در نتایج فرایند پانل دارند و در بعضی مواقع نماینده‌ی یک سازمان خاص هستند، تشکیل می‌یابند. در این صورت تجربه­های کاری چنین افرادی، معیار عضویت آنها در گروه می‌باشد.

کاربرد گسترده‌ی‌ پانل‌ها در پروژه‌های آینده­پژوهی مزایای فراوان استفاده از این روش را نشان می­دهند. برخی از این مزایا عبارت‌اند از:

۱) دسترسی راحت به قضاوت افراد خبره و کارشناسان ؛ این امر به ویژه هنگامی که با ابهاماتی در رابطه با آینده سر و کار داریم، اهمیت دارد.

۲) تعامل زیاد و هدف­مند و شبکه‌سازی بین رشته‌های علمی و تخصص‌های گوناگون؛

۳) تکمیل کردن روش‌های دیگر مورد استفاده در پروژه‌های آینده­پژوهی؛ در واقع استفاده از پانل‌ها برای تهیه کردن ورودی‌ها، تفسیر نتایج و یا هدایت کامل فرایند، به همراه برخی روش‌های دیگر ضروری است.

۴) اعتبار و اقتدار بخشیدن به پروژه‌ی آینده­پژوهی؛ معرفی سوابق اعضای پانل و توزیع نتایج جلسات پانل‌‌ها به پروژه اعتبار می­بخشد

● شیوه­ی فعالیت پانل­ها

پانل‌ها در هر پروژه‌ی آینده‌پژوهی، یک مجموعه فعالیت‌های خاص را دریک دوره‌ی زمانی مشخص انجام می‌دهند. وجود سرپرست (رئیس) برای پانل‌ها ضروری است. سرپرست، فعالیت‌های خاص پانل را مشخص و چگونگی انجام این فعالیت‌ها را به اعضای پانل توضیح می‌دهد. به گونه‌ای که دست­کم اعضا بفهمند چه انتظاری از آن­ها وجود دارد. در انتخاب رئیس یا سرپرست پانل باید دقت ویژه‌ای شود. دو معیار اصلی برای انتخاب سرپرست پانل عبارت‌ند از تجربه‌ی‌ کاری افراد و زمان در دسترس آن­ها. اگر سرپرست پانل فردی شناخته شده است و یا مهم­تر از آن در انجمن یا سازمانی خاص، و یا جامعه‌ی دانشگاهی، مورد احترام باشد کمک فوق‌العاده‌ای به پیشرفت کار پانل کرده و به اقتدار و مشروعیت بیشتر آن منجر می‌شود.

همچنین چون سرپرست پانل باید در جلسات گوناگون حضور یافته و نقش‌های متنوعی ایفا نماید، و در مقایسه با دیگر اعضای پانل زمان بیشتری را باید اختصاص دهد. زمانی که گستره­ی موضوعی پانل مشخص شد، می‌توان برای گردآوری افراد برای تشکیل پانل اقدام کرد. نخستین گام برای این کار، تدوین شرح کوتاهی در باره‌ی ویژگی‌های پانل با رعایت دو ملاحظه‌ی ‌زیر است:

۱) ترکیب[۱] پانل: چه ترکیبی از دانش‌ها و تخصص‌ها به منظور پی‌گیری حوزه‌ی عمل پانل مورد نیاز است؟

۲) تعادل[۲] در پانل: چه ترکیبی از دیدگاه‌ها، مقام‌ها، قضاوت‌های ارزشی و رشته‌های علمی باید در پانل حضور داشته باشند تا تحلیل‌ها و نتیجه‌گیری‌ها به صورت بی‌طرف و منصفانه انجام پذیرد.

به منظور شناسایی و فراخواندن اعضای پانل‌ها، روش‌هایی وجود دارد که در گزارش روش دلفی معرفی شدند. اما در مورد تعداد پانل‌ها در یک پروژه‌ی آینده‌­پژوهی، هیچ قانون ثابتی وجود ندارد. برخی پروژه‌ها تعداد کمی پانل در حدود ۶ تا ۸ را در بر می‌گیرند، در صورتی که برخی پروژه‌های دیگر جهت تحقق بخشیدن به همین هدف، تعداد ۱۵ تا ۲۰ پانل را تشکیل می‌دهند. تصمیم در مورد تعداد پانل‌ها با توجه به محدودیت منابع، مانند هزینه‌های مالی، وظایف مدیریت پروژه و ...، اتخاذ می‌شود. تعداد بیشتر پانل، اجازه‌ی تمرکز بیشتر و عمیق­تر بر موضوع­ها را می‌دهد اما در صورت نبودن ساز و کارهای ارتباطاتی مناسب خطر متلاشی شدن و تکه تکه شدن پروژه را افزایش می‌دهد.

زمانی که سرپرست و سایر اعضای پانل تعیین شدند، لازم است در خصوص فعالیت‌های پانل توضیح داده شود. این امر می‌تواند از طریق ملاقات­های رو در رو در نخستین جلسه‌ی پانل انجام شود و به وسیله‌ی توزیع کلیه­ی برنامه‌های پروژه و خلاصه‌ای از روش‌های مورد استفاده در پانل و خلاصه‌ی تجربیاتی از سایر اعضای پانل قبل از برگزاری نخستین جلسه، تکمیل شود. توزیع این اطلاعات قبل از نخستین جلسه، سبب می‌شود که اعضا، در جلسه‌ی نخست پانل، سطح دانشی مطلوبی نسبت به کل پروژه کسب کنند. در بسیاری از پروژه‌های آینده­پژوهی در سطح ملی، به منظور آگاه ساختن اعضای پانل از موقعیت‌های کاری و روش‌های مورد استفاده، کارگاه‌های آموزشی برگزار می‌شود. این کارگاه‌ها، به ویژه زمانی توصیه می‌شوند که اعضای پانل بخواهند روش‌های ناشناخته‌ای را به کار گیرند. به طور کلی موضوعاتی که نیازمند مطرح شدن در پانل و بحث و تصمیم‌گیری هستند عبارتند از:

۱) فعالیت‌های کاری و ساختار پانل‌: به عنوان مثال آیا پانل به عنوان یک کل کار می‌کند و یا از طریق زیر گروه‌هایش؟ آیا اعضایی از پانل، به عنوان گروه کار[۳] جهت هدایت موضوعاتی خاص انتخاب می‌شوند؟

۲) روش‌های مورد استفاده: نیازمندی‌های اطلاعاتی و تحقیقاتی روش‌های مورد استفاده کدامند؟ اطلاعات چگونه گردآوری و تحلیل می‌شوند؟ چه کسی تحقیقات را هدایت می‌کند؟ چه مشورت‌های گسترده‌تری انجام خواهد شد؟ چه تسهیلاتی برای این روش­شناسی خاص مورد نیاز است؟ پانل‌ها جهت پاسخ‌گویی مؤثر به چنین پرسش­هایی، نیازمند کمک مجریان و دست­اندرکاران پروژه هستند.

۳) زمان‌بندی جلسات پانل: چه تعداد جلسه و به چه ترتیبی برگزار شود؟ حتی پانل‌ها و یا تیم مدیریت پروژه، ممکن است راجع به موضوع هر جلسه نیز تصمیم‌گیری کنند. به عنوان مثال جلسه‌ی سوم ممکن است به منظور تحلیل SWOT برنامه‌ریزی شود.

۴) برنامه‌ی زمانی پانل جهت ارایه‌ی نتایج چه خواهد بود؟

نقش پانل‌ها در پروژه‌های آینده‌­پژوهی متفاوت است. در برخی موارد، پانل‌ها مراکز اصلی و قطب‌های فرایند آینده­پژوهی هستند به­گونه­ای که داده‌ها و نظرات گروه‌های گوناگون را گرد‌آوری وتحلیل کرده و بسیاری از روش‌های آینده‌­پژوهی، مثل سناریونویسی، را به کار گرفته و اولویت‌ها و پیشنهادهایی را برای اجرا تدوین می‌کنند. در مقابل و در برخی موارد دیگر، پانل‌ها وظایف بسیار خاص‌تری را در فرایندی گسترده به عهده دارند. به عنوان مثال، تدوین گزاره‌ها و عناوین برای انجام یک پروژه دلفی.

پانل‌ها می‌توانند در کنار فعالیت‌های خود، از نظرات گسترده­ی افراد و کارشناسان خارج از پانل نیز بهره‌مند شوند. ضرورت و مزایای تبادل نظر با دیگران در کار پانل‌ها، امری بدیهی است. پانل‌هایی که به بحث‌ها و مشورت‌های داخلی خود اکتفا می­کنند، حتا اگر اعضای آن­ها افرادی با پس­زمینه‌ها و تجربیات گوناگون باشند، احتمال دارد که اطلاعات و دیدگاه‌های مهمی را نادیده بگیرند.

یکی از اصلی ترین اهداف تشکیل و راه‌اندازی پانل‌ها در آینده‌­پژوهی، ترویج بحث و مذاکره بین اعضای پانل‌ها (کارشناسان یا ذی­نفعان) درباره­ی مجموعه‌ای از موضوع­ها است، با این هدف که مذاکرات موجب روشنگری و ارایه‌ی ‌رهنمودهایی جهت سیاست­گزاری شود. رهنمودهایی که برای سیاست­گزاری ارایه می‌شوند (مثل اولویت‌ها و پیشنهادها) باید به صورت صریح و مشخص بیان شوند. این رهنمودها مشخص می‌کنند که چه کارهایی باید انجام پذیرد و چرا باید این کارها را انجام داد. حتا پیشنهادها مشخص می‌کنند که چه کسی یا کسانی باید وارد عمل شوند.

اگر اختلاف نظرهای جدی بین اعضای پانل وجود دارد، باید به جای نادیده گرفته شدن، مورد تاکید قرار گیرد. در برخی پروژه‌های آینده‌­پژوهی ممکن است دستیابی پانل‌ها به اجماع یا شناسایی اولویت‌ها مد نظر نباشد و تنها طرح‌ریزی پیشنهادها برای سیاست­گزاری و سرمایه‌گذاری مورد نیاز باشد. در این حالت، وظیفه‌ی گروه‌ها به تحلیل وتفسیر اطلاعات محدود می‌شود. اما در پروژه‌هایی که شناسایی اولویت‌ها مد نظر است، اولویت‌ها باید معتبر باشند و تعیین آنها به روشی شفاف و منظم انجام پذیرد. دستیابی پانل به اولویت‌ها، مستلزم دستیابی اعضای پانل به سطحی از هم‌فکری و اجماع است. این اجماع، معمولاً از طریق قدرت مباحثه و تحلیل پانل حاصل می‌شود.

پانل‌ها باید هم در حین کار و هم در پایان فعالیت خود،گزارش یافته‌های خود را ارایه کنند. علت اصلی گزارش‌دهی پانل‌ها، انتشار تحلیل‌ها و یافته‌های آن­ها و ارایه‌ی اولویت‌ها و پیشنهادها به منظور اقدام­های بعدی است. این گزارش‌ها باید متناسب با خواست و نیاز استفاده‌کنندگان باشد. تدوین گزارش باید از ابتدای کار پانل، مورد توجه قرار گیرد و به پایان کار انتقال داده نشود. بهتر است که در ابتدا، ساختار و طرح گزارش را تعیین کرده و در هنگام کار آن را اصلاح کرد. انتظار می‌رود زمانی که وظیفه‌ی پانل‌ها بسیار مشخص و معین است، تهیه‌ی گزارش آسانتر از زمانی باشد که پانل‌ها آزادی عمل بیشتری دارند و باید قلمروی گسترده‌تری را پوشش دهند.

[۱] - Composition

[۲] - Balance

[۳] - Task Force

نوشته: عبدالرحیم پدرام