مرگ، واقعیت و تصویر

«تنها مرگ واقعیت دارد.» مضمون آشنایی که مورد اشاره بسیاری از اندیشمندان و هنرمندان بوده است.

«تنها مرگ واقعیت دارد.» مضمون آشنایی که مورد اشاره بسیاری از اندیشمندان و هنرمندان بوده است. مرگ نه دروغ می‌گوید و نه می‌توان به آن دروغ گفت. مرگ واقعیت واقعیت‌هاست. درک انسان از واقعیت جهان و خویشتن او به مدد مفهوم و تصویر امکان‌پذیر است.

مفهوم با ذات اندیشیدن گره خورده و چنان که از نامش نیز برمی‌آید جان‌مایه فهم است و در صراحت است که تعین می‌یابد و با متن (text) ارتباط بیشتری از تصویر دارد. تصویر اما در کنار واقعیت قرار می‌گیرد. گاه انعکاسی از آن است و گاه به درک آن کمک می‌کند. اما می‌تواند در مقابل آن نیز واقع شود و حتی واقعیت را پنهان کند و اتفاقا هر آنچه از جنس وهم و خیال است با تصویر قرابت بیشتری دارد.

امروزه همزمان با کم رنگ شدن برداشت مفهومی از پدیده‌ها، درک جهان در ذهن آدمی تحت تسلط سیلاب تصویرها قرار گرفته است. ناگفته نماند که منظور تصویر ذهنی (mental image) نیست بلکه مراد ابژه‌یی است که به صورت عکس، فیلم، اسلاید و... بر صفحه تلویزیون، سینما، کامپیوتر، موبایل، کاغذ و غیره می‌بینیم. بشر در هیچ دوره‌یی از تاریخ تا این اندازه به تماشا نمی‌نشسته و در معرض بمباران تصاویر نبوده است. این امر درباره تصویر مرگ نیز صادق است. در جامعه مدرن مرگ به پشت صحنه زندگی روزمره رانده شده و شاهد ناپدیدشدن نظام‌مند بازنمود مرگ هستیم. اتاق بیمارستان به عنوان مکان آرمانی تولد و مرگ جانشین خانه شده و تماس با فرآیند مردن را کمتر کرده است. نسبت به قرون گذشته مردگان کمتر در معرض دید هستند و مراسم تدفین به صورت فرآیندی بوروکراتیک توسط نهادهای تخصصی صورت می‌گیرد. در باب گفت‌وگو از مرگ اکراه فرهنگی وجود دارد و از اندیشیدن به آن استقبال نمی‌شود.

این همه در حالی است که در دنیای تصاویر لحظه‌یی و دقیقه‌یی نیست که مرگ و مردن به نمایش گذاشته نشود و تصویر کشتارهای واقعی در اخبار و صحنه‌سازی مردن و مرگ‌های خشونت بار در فیلم‌ها به‌طور مداوم در معرض تماشا قرار نگیرد. مردگان از واقعیت به تصویر تبدیل شده‌اند و ما به جای مرگ شاهد بازنمایی تصویری آن هستیم. در عین حال زیبایی و سلامتی آماج سوداگری‌های کلان اقتصادی و رسانه‌یی قرار گرفته است. در تصاویر تبلیغاتی زیبایی و سلامتی با جوانی گره خورده که هم به واپس زدن تصور پیرشدن و مردن و مقاومت در برابر آن کمک می‌کند و هم القا‌کننده این باور است که مرگ پدیده‌یی خاص دوران سالمندی است.

بیهوده نیست که تصویر را به جسد تشبیه کرده‌اند زیرا در تصویر مانند جسد ما همزمان با دو چیز روبه‌رو هستیم؛ خاطره‌یی زنده در کنار بقایای بی‌جان و عنان‌گسیخته یک فرد. تصویر نشان‌دهنده چیزی و خود چیز دیگری است که ما را به مرزهای محدود مقولات با معنای هستی‌شناختی می‌راند و در عین حال رابطه آشنای تقلیدی میان اصل و کپی یا نسخه بدل را متلاشی می‌کند. تصویر تصویرها در برابر واقعیت واقعیت‌ها قرار می‌گیرد و در صورت غلبه بر آن جهانی مجازی‌زاده می‌شود یعنی همان دنیایی که شاهد آنیم.

غلامحسین معتمدی