کاخ قلعه دزک, به روایت تاریخ

قلعه دزک, در روستایی به همین نام واقع است دزک از روستاهای شهرستان کیار و از زمره محال چهارگانه لار, کیار, میزدج و گندمان است که با ۶۰۰۰ نفر جمعیت در فاصله ۳۵ کیلومتری جنوب شرق شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد

قلعه دزک، در روستایی به همین نام واقع است. دزک از روستاهای شهرستان کیار و از زمره محال چهارگانه (لار، کیار، میزدج و گندمان) است که با ۶۰۰۰ نفر جمعیت در فاصله ۳۵ کیلومتری جنوب شرق شهرکرد مرکز استان چهارمحال و بختیاری قرار دارد. گویش مردم آن فارسی روستایی و مذهب آنان شیعه دوازده امامی است. از اواسط دوره قاجاریه به این سو، روستای دزک جزو نواحی حاکم‌نشین این منطقه بوده و همپای دیگر نقاط همجوارش یعنی سورک و موسی‌آباد به عنوان یک منطقه با اهمیت فرهنگی، نظامی و اقتصادی به شمار آمده است.

همجواری با روستای دستگرد امامزاده و نیز آثار و شواهد تاریخی، مانند تپه‌های مربوط به ادوار مختلف استقرار بشر و گورستان‌های قدیمی با شیرهای سنگی متعلق به عصر صفویه، نشانه‌هایی از اهمیت روستای دزک در روزگاران پیشین است.

درباره وجه تسمیه این روستا باید گفت: دزک از نظر ظاهری از ترکیب «دز(دژ)» و «ک» حرف تصغیر تشکیل شده است و در کل به معنای بنای تدافعی نظامی کوچک است. همچنین کلمات «دزیان»، «دزیزان» و «دزدک» از همان کلمه دز ریشه گرفته و نشانگر سیر تطور آن در دوره‌های مختلف است. براساس روایت‌های محلی در زمان‌های دور در ارتفاعات سر به فلک کشیده مجاور روستا، دژی وجود داشته که اطراف آن خندق عمیقی بوده است و همین امر سبب شده تا بعدها پس از ساخت دهکده فعلی کم‌کم نام «دزک» به این روستا که بنای کلی و نیز کاخ حکومتی‌اش از آن الهام گرفته شده، اطلاق شود. این بنا توسط لطفعلی‌خان امیرمفخم بختیاری از خوانین معروف هفت لنگ بختیاری ساخته شده است و ترمیم و بازساخت و تزیین دایمی آن از سوی دیگر ساکنینش در واقع بیانگر روزگار قدرت نمایی این گروه از اواسط سلسله قاجاریه به این سو، در صحنه سیاسی منطقه است.

● مجموعه نظامی ـ مسکونی

بنای فعلی در حقیقت بخش محوری و اصلی مجموعه‌ای نظامی ـ مسکونی است که توسط خوانین به نام بختیاری در این روستا ساخته شده و متأسفانه گذشت زمان و عوامل تخریبی مختلف سبب شده تا دیگر بخش‌های این مجموعه بزرگ از بین برود. این بنا در طول حیات خود حوادث فراوانی را شاهد بوده که مهمترین آنها ایفای نقش در جریان اعاده مشروطیت است. در آن هنگام این بنا به صورت مرکزی برای ایجاد هماهنگی و تشکل بین قیام‌گران بختیاری و اتحاد آنها با انقلابیون عمل کرده است. همچنین علامه فقید علی‌اکبر دهخدا در دوران مهاجرت خود در جریان جنگ جهانی اول به اتفاق جمعی از انقلابیون ضد انگلیسی، مدتی را در این قلعه به سر برده و با بهره‌گیری از منابع ارزشمند موجود در کتابخانه آن که نشانگر توجه و علاقه‌مندی ساکنانش به علم و ادب بوده،‌ پایه‌های اصلی انشتار «لغت‌نامه» مشهور خود را بنا نهاده است. از جمله دیگر رجال علمی و سیاسی که مدتی را در این کاخ قلعه اقامت داشته‌اند، می‌توان به دکتر محمد مصدق، ملک‌الشعرای بهار،‌ فرخی یزدی و وحید دستگردی اشاره کرد.

● ویژگی‌های معماری

کاخ قلعه مشروطیت از نظر ویژگی‌های معماری، الهام گرفته از قصرهای اروپایی قرون گذشته با آرایش ایرانی است که با تزیینات الحاقی دیگر آن، نشانگر نفوذ فرهنگی و توجه به غرب در آن عصر بوده است. این بنا با توجه به آب و هوای منطقه در دو طبقه با ایوان‌های شمالی و جنوبی مشرف به بیشه‌های منتهی به کوهستان و رو به قبله ساخته شده است تا اتاق‌های همکف بیشترین بهره‌گیری از نور و گرما در زمستان و اتاق‌های طبقه اول بیشترین بهره‌مندی از خنکای هوا را در تابستان داشته باشند. پی‌ها و دیوارهای اصلی بنا برای به حداقل رساندن تبادل حرارتی به شکل قابل توجهی قطور ساخته شده و با پوششی از آجر در نمای بیرونی و اندود کاهگل در نمای خارجی، با لایه‌ای از گچ، سفیدکاری و محافظت شده است. این بنا دارای چهار برج مخروطی شکل بدون کاربری نظامی است که دو برج قسمت جنوبی سالم و دو برج قسمت شمالی نیمه مخروبه‌‌اند و بیشتر برای القا شکوه و ابهت ساخته شده‌اند و به عنوان انبار و زندان استفاده می‌شده‌اند.

طبقه همکف و اول بنا، دو ایوان در قسمت شمالی و جنوبی دارد که نور لازم را برای اتاق‌های مجاور، زیر برجی و سفره‌خانه، آیینه خانه و اتاق‌های جنبی دیگر فراهم می‌کند. همچنین قرینه بنای فعلی در جنوب حیاط داخلی قسمت شاه‌نشین و نیز در جنب آن ابنیه‌های الحاقی دیگری وجود داشته که متأسفانه بواسطه عوامل تخریبی مختلف به جز صفه و بخاری‌های تزئینی آنها، اثر دیگری برجا نمانده است.

● تزئینات

این بنا از هنرهای تزیینی معماری قابل توجهی برخوردار است که عموماً در طبقه اول بنا به چشم می‌خورد. در پوشش آجر خارجی سعی شده تا از هنر «آجر چینی» و تلفیق آن با کاشیکارهای لعابی هندسی نقش‌های زیبای بیشتری حاصل آید. جالبترین و زیباترین قسمت‌ها در این بنا، تالار سفره‌خانه و اتاق آیینه هستند. تالار سفره‌خانه در گذشته به وسیله فرشی ۵۰ متر مربعی مفروش می‌شده که متأسفانه در دهه‌های اخیر ناپدید شده است. حاشیه بالایی دیوارهای این تالار و اطراف درهای اصلی و وردی با گچ‌بری‌های قالبی با نقش‌هایی اسطوره‌ای از فرشته،‌شیر و شکار و فرهاد کوه‌کن با الهام از داستان‌های هفت‌پیکر نظامی گنجوی آراسته شده است.

همچنین تصاویری از خوانین و بزرگان بختیاری در اندازه‌های مختلف برای تکمیل تزیینات این قسمت به کار رفته است. در ایوان‌های ورودی و شمالی طبقه اول ستون‌های گچبری شده‌ای دیده می‌شود که با نقوش حصیری شکل بر روی تیرهای چوبی ایجاد شده‌اند. اتاق آیینه که در حقیقت یکی از هشت اتاق بازمانده اصیل از این نوع در منطقه به شمار می‌آید، در خور توجه است. این اتاق که دیوارها و سقف آن با آیینه تزیین شده با تکنیک نقاشی پشت شیشه شکوه بیشتری یافته است. نقاشی‌ها عموماً تصاویری از سوارکاری، قصرها و ابنیه سلطنتی با طرح‌های اروپایی، گل و مرغ و نمای خارجی خود بنا هستند. در دیوارهای شرق و غرب آن چهار قاب آیینه طراحی شده که مربوط به الحاقات در دهه‌های ۱۳۳۰ هجری شمسی به بعد است و به وسیله روشنایی برق در پشت آن به عنوان شب چراغ مورد بهره‌برداری قرار می‌گرفته است. از دیگر تزیینات به کار رفته در این بنا درهای چوبی آن است که به انواع ساده در طبقه همکف و معرق با مفتول نشانده به صورت قاب و تنگه با ابزارزنی پیرامون قاب‌ها در طبقه اول تقسیم می‌شود.

از نظر کار هنری بر روی سنگ، این بنا برخلاف بسیاری قلاع خان‌نشین منطقه دارای تنوع نبوده و فقط به نصب ساده ستون‌های سنگی با کار مختصر بر روی آنها و در نشیمن‌گاه‌ها و ورودی و ازاره‌های طبقه همکف بخش جنوبی و نیز قسمت صفه شمالی،‌ به نقش‌های هندسی یا گل‌های ساده چند پر اکتفا شده است. در میانه حیاط پر درخت شمالی، حوض سنگی بزرگی، با طرح ایرانی چند ضلعی قرار دارد که آب آن قبلاً از چشمه‌های موجود در ارتفاعات جنوبی مشرف به روستا بوسیله تنبوشه به حوض نسبتاً کوچک در جلو حیاط شمالی آورده شده و سپس براساس اختلاف سطح و نیروی ثقلی به تدریج به آبنمای حوض اصلی در داخل حیاط که در چهار سوی خود صورتک‌های انسانی را دارد و از دهانشان آب با فشار به بیرون ریخته می‌شود؛ منتقل می‌شده است. در میانه دیوار شمالی حیاط مشرف به حوض بزرگ، کاشی‌های کوچک رنگی برای ایجاد تنوع به چشم می‌خورد که در کنار هم نقوش هندسی لوزی، مربع و بیضی را به وجود آورده‌اند و در این میان کاشی آبی رنگی قرار داده شده که بر روی آن نوشته شده (سنه ۱۳۲۵ هجری قمری مبارک باد) که گویا مربوط به اتمام طرح‌های تزییناتی داخلی بنا بوده و با وقایع سیاسی ـ اجتماعی از جمله مسأله اعاده مشروطیت بی‌ارتباط نیست.

این کاخ قلعه بالغ بر ۲۰ هزار مترمربع وسعت داد و با توجه به اهمیت لزوم حفظ هویت فرهنگی آن، در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

مجتبی اسکندری

مهرداد اسدی