امر به معروف و نهی از منکر در آموزه های دینی

امر به معروف و نهی از منکر از واجباتی است که موجب برپایی و استحکام ارزش ها در جامعه می شود

امر به معروف و نهی از منکر از واجباتی است که موجب برپایی و استحکام ارزش ها در جامعه می شود. نویسنده مطلب کوشیده است با استناد به آیات و روایات، نظری اجمالی به جایگاه و اهمیت این فریضه بزرگ داشته باشد. اینک مطلب از نظرتان می گذرد:

برخی از معارف دینی محدود به یک مذهب و ملت نبوده و فراتر بوده و به بزرگی همه ادیان و مذاهب و ملت ها می باشد همانند عفت، امنیت، راستی و صداقت مهربانی و محبت و... از آن جمله است امر به معروف و نهی از منکر که یکی از واجبات دین و فروع آن می باشد زیرا همه فطرت های پاک کارهای معروف و عام المنفعه را و نبود نقص و منکر را در جامعه دوست دارند و از بدی ها متنفرند و رنج می برند.

● مفهوم معروف و منکر

معروف و منکر در لغت: «معروف» از «عرف» به معنای مشهور، جود، بخشش، کار نیک و نیکی، انصاف و همراهی با اهل خانه و مردم آمده است. چنان که گفته شده است: معروف، ضدمنکر و عرف، ضد نکر است و عرف در اصل بر دو معنا دلالت دارد ۱)پی درپی بودن چیزی به صورت پیوسته، مانند بلندی مکانی و موج دریا.

۲) آنچه سبب آرامش می گردد: زیرا انسان، از منکر ترس دارد و از آن فرار می کند و به معروف آرامش می یابد. عرب به بوی خوش، «عرف می گوید زیرا نفوس انسانی، بدان وسیله سکون پیدا می کند معروف و عرفان، از همین باب است بنابراین امر به معروف و نهی از منکر، در لغت به معنای خواستن چیزی است که نفوس بشری به سبب آن، آرامش یابد.

«منکر» از ماده نکر به معنای کار دشوار و زشت و جهل آمده است: زیرا منکر، ضدمعروف است هر چیزی را که شریعت، قبیح و حرام بداند منکر است. بنابراین نهی از منکر، عبارت است از باز داشتن انسان از انجام کارهای زشت و نامعقول و جلوگیری از اموری که درواقع انسان از آن ترس و نفرت دارد ولی به واسطه جهل و غفلت گاه مرتکب آن می گردد. معروف و منکر در اصطلاح: معروف آن چیزی است که خداوند متعال انجام دادن آن را واجب نموده و عقل، انجام آن را ترغیب کرده است و منکر آن چیزی است که خداوند از آن نهی فرموده و عقل از انجام دادن آن کناره گیری می نماید. درباره مقصود انجام امر به معروف و نهی از منکر دو بیان وجود دارد: یکی این که مراد از امر به معروف، وادار کردن به انجام کار نیک و طاعت و نهی از منکر، بازداشتن از انجام کار زشت و معصیت است. و بیان دیگر این که، امر به معروف عبارت از سخن و گفتاری است که انسان را به طاعت و فرمانبرداری خداوند وامی دارد، و در مقابل، نهی از منکر عبارت است از بازداشتن از انجام گناه و یا کلام و سخنی که سبب منع از انجام گناه می گردد و یا کراهت و تنفر وقوع گناه، از انسان منهی است. روشن است که تعریف دوم، رجحان دارد: زیرا امر به معروف و نهی از منکر زبانی و قلبی را نیز شامل می شود درحالی که تعریف اول، این شمول و فراگیری را ندارد. چنان که شیخ طوسی (رحمه الله) تعریف دوم را پسندیده و می گوید: امر به معروف و نهی از منکر، سه قسم است: یا به کردار و ید تحقق می پذیرد، یا به زبان و قلب. و رهبر حکیم انقلاب اسلامی فرمودند: امر به معروف و نهی از منکر بایدهم درمرحله دل و ضمیر، هم در مرحله زبان و هم درمرحله عمل باشد حضرت امام خمینی(ره) در زمینه امر به معروف و نهی از منکر کتابی گران سنگ فقهی به نام تحریرالوسیله را به یادگار گذاشتند که در آن به معنای لغتی امر به معروف و نهی از منکر پرداخته و فرمودند که معروف را در لغت به معنای شناخته شده و پسندیده بیان نموده اند و در مقابل منکر را یعنی ناشناخته، ناپسندیده و زشت داشتند که راغب درمفردات به این نکته اشاره می کند که معروف اسم است و برای هر کاری که حسن و خوبی او به وسیله عقل یا شرع شناخته شده است و درجهت دیگر منکر چیزی است که به وسیله عقل و شرع مورد انکار قرارگرفته و ناشناخته بوده است و همچنین در قرآن مجید هم به این موارد اشاره شده است که عرف به شناخته و پسندیده، نیک استعمال می شود ولی چنانچه ماده نکر در بعضی موارد به معنای عدم شناخت مورد استعمال قرارمی گیرد.

علاوه بر این، این واجب الهی به دلائلی متقن از اهمیت خاصی برخوردار است بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران حضرت امام خمینی (ره) دراین راستا فرموده اند: بیشتر فقهای عظام شیعه ازقرن چهارم هجری که فقه شیعه مدون شد یعنی از زمان شیخ مفید و شیخ طوسی تا این زمان مسائل و احکام امر به معروف و نهی از منکر را مورد بررسی قرار داده و احکام این دو را به استناد آیات و روایات استنباط و نظرات خود مطرح کرده اند . رهبر معظم انقلاب حضرت آیه الله العظمی خامنه ای مدظله العالی فرمودند:«امر به معروف و نهی از منکر یک وظیفه عمومی است» که به برخی از آن دلایل دراین نوشته اشاره می شود:

از نگاه قرآن - درکلام خداوند متعال آیات فراوانی درمورد آن به طور مستقیم و غیرمستقیم وارد شده است.

● دستور خداوند به امر به معروف و نهی از منکر

ولتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف وینهون عن المنکر و أولئک هم المفلحون «آل عمران/ ۱۰۴) و باید از میان شما گروهی ]مردم را[ به نیکی دعوت کنند و به کار شایسته وادارند و از زشتی بازدارند و آنان همان رستگارانند قرآن با لام تاکید دستور می دهد که باید عده ای مردم را به کارهای خیر دعوت وامر به معروف و نهی از منکر کنند و آن گاه اینان راستگارانند و در نتیجه جامعه را به راستگاری می کشانند. زیرا این دو کار راه نجات را بیان کرده و مانع را نیز از راه پیشرفت برطرف می سازد.

● بهترین امتها

افراد و امتی که به ترویج این عبارت نورانی بپردازند بهترین انسانها و امت ها خواهند بود که خداوندمنان فرمودند کنتم خیر امه اخرجت للناس تأمرون بالمعروف و تنهون عن المنکر و تؤمنون بالله. «آل عمران/ ۱۱۰» کسانی که به خدا ایمان آورده و به جامعه وارد شده و مردم را به کارهای خوب راهنمائی کرده و از بدیها برحذر می دارند نهی از منکر می کنند بهترین ها هستند.

در وجوب این دو، فقیه برجسته جهان اسلام روح خدا(ره) فرمودند: «این دو از والاترین و شریف ترین واجبات می باشند و به وسیله اینها واجبات دیگر اقامه می گردد و وجود این دو از ضروریات دین است و منکر آن در صورت توجه به لازم انکار و ملزم شدن به آن از کافران خواهدبود.» و نیز فرمودند: «امر به معروف و نهی از منکر همانند نماز و روزه، واجب است» مقام معظم رهبری(مدظله العالی) در مورد عمومی و اجتماعی بودن این واجب الهی فرمودند: «یکی از نوترین، شیرین ترین، کارآمدترین و کارسازترین شیوه های تعامل اجتماعی، همین امر به معروف و نهی از منکر است... این نظارت عمومی است. این کمک به شیوه خیر است.» نیز فرمودند همه دستگاه حکومت ما باید از امر به معروف و نهی از منکر دفاع کند. این وظیفه است «امر به معروف مثل نماز واجب است» ۹۲/۷/۱۷

رسول خدا(ص): در اهمیت این دو واجب و ضروری، دین آمر به معروف و ناهی از منکر را خلیفه خداوند در جامعه دانسته و فرمودند: «من امر بالمعروف و نهی عن المنکر فهو خلیفه الله فی الارض و خلیفه رسوله» (هرکس به خوبی فرمان دهد و از زشتی بازدارد او جانشین رسول خداست، مستدرک الوسائل، ج۲۱، ص۹۷۱) امیر موحدان علی(ع) این دو واجب را غایت دین الهی دانسته و به پیاده شدن و رواج آن در جامعه این چنین دستور می دهد: «غایه الدین الامر بالمعروف و النهی عن المنکر» غایت دین فرمان دادن به خوبی و بازداشتن از بدی است (امام علی(ع) که مصداق بارز معروف است در اهمیت این دو واجب آن دو را با سایر اعمال خوب سنجیده حتی با جهاد در راه خدا، و از همه آنها برتر دانسته و آنها را در مقابل این دو مثل یک قطره آب و یا کف روی آب نسبت به کل آب معرفی فرموده که در این راستا فرمودند:

(و ما اعمال البر کلها والجهاد فی سبیل الله عندالامر بالمعروف و النهی عن المنکر، الا کنفثه فی بحر لجی.

(نهج البلاغه؛ الحکمه ۴۷۳)

همه کارهای خوب و جهاد در راه خدا در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر نیست مگر همچون آب دهانی که در دریایی ژرف اندوخته شود «یا مانند قطره آبی درمقابل دریای پرتلاطم»

نقش امر به معروف و نهی از منکر در خانواده به ویژه جوانان: جامعه را افراد خانواده ها تشکیل می دهند اگر سالم تربیت شده و با آموزه های دینی آشنا باشند به طور طبیعی فرهنگ در جامعه رواج پیدا کرده و جامعه مطلوب خواهدبود و این کار پدر و مادر، علما و دانشمندان، استاد و مربیان و مسئولان و متولیان امور جامعه انجام دهند. که خداوند متعال در این رابطه به مؤمنین چنین دستور می دهد: (یا ایهاالذین آمنوا قوا انفسکم و اهلیکم نارا و قودها الناس و الحجاره) «تحریم،۶» «ای کسانی که ایمان آورده اید خود و خانواده خود را از آتشی که آتشگیره اش مردم و سنگها هستند نگه دارید.» در تفسیر این آیه مبارکه یکی از شاگردان امام صادق(ع) بنام ابوبصیر سؤال کرده و توضیح خواستند آن حضرت(ع) فرمودند: تا مرهم بما امرهم الله و تنها هم عمانهاهم الله عنه فان اطاعوک کنت قد وقیتهم، و ان عصوک فکنت قدمضیت ما علیک آنها را به آموزه های الهی فرمان دهید و از آنچه که خداوند نهی کرده دور کنید. در چنین شرایطی اگر تو را اطاعت کنند پس به تحقیق آنها را حفظ کرده ای و اگر نافرمانی تو را کنند پس تو به رسالت و وظیفه خود عمل کرده ای. (الکافی، ج۵، ص ۶۵)

تربیت شده مکتب اهل بیت طهارت و عصمت و خاندان نبوت و امامت علامه مجلسی در تفسیر و مفاهیم این کلام خداوند فرمودند: چهار وظیفه سنگین به گردن متولیان و پدران و مادران در خانواده و فرزندان خداوند متعال قرار دادند:

۱) بدعائهم علی طاعه الله، با دعوت آنان به اطاعت از دستورات خدا

۲) وتعلیمهم الفرائض: آموزش واجبات به آنان

۳) ونهیهم عن القبائح: دور نگه داشتن و نهی از کارهای بد و زشت

۴) وحثهم علی افعال الخیر: ترغیب و دستور آنان به کارهای خوب

در این زمینه خداوند گفتار لقمان حکیم را که به فرزندش امر به معروف و نهی از منکر را توصیه می کند که فرمود «یا بنی اقم الصلاه و امر بالمعروف و انه عن المنکر و اصبر علی ما اصابک ان ذلک من عزم الامور» ای فرزند من نماز بگذار و به خوبی فرمان ده و از بدی به دور باش و بر هر چه به تو می رسد صبر کن زیرا این از کارهایی است که نباید سهل اش گرفت.«لقمان/۷۱» و پدر مهربان امت اسلامی علی(ع) بنا به فرمایش پیامبر اسلام(ص) یا علی (انت و انا ابواهذه الامه)

در توصیه هایش به فرزندش محمد حنفیه امر به معروف و نهی از منکر را توصیه فرموده و او را به اهل دین متذکر شده و فرمودند «و امر بالمعروف تکن من اهله، فان استتمام الامور عندالله تبارک و تعالی الامر بالمعروف و النهی عن المنکر- الفقیه، ج۴، ص ۷۸۳- نقل از میزان الحکمه، ج۸» به خوبی فرمان ده تا اهل آن باشی زیرا تمامیت و کمال کارها در نظر خدای تبارک و تعالی امر به معروف و نهی از منکر است که حضرت علی(ع) کمال و تمامیت و استمراد دین را در این دو واجب دانسته است و خوبی فرزند را در تقرب به معروفات و دوری از منهیات می داند. مقام معظم رهبری مدظله العالی در این مورد که یکی از وظایف مهم مسئولان فرمودند: امر به معروف و نهی از منکر حوزه های گوناگونی دارد که باز مهم ترین اش حوزه مسئولان است» نیز فرمودند: «در محیط خانواده هم می شود نهی از منکر کرد. در بعضی از خانواده ها حقوق زنان رعایت نمی شود، در بعضی از خانواده ها حقوق جوانان رعایت نمی شود، در بعضی از خانواده ها به خصوص حقوق کودکان رعایت نمی شود، اینها را باید به آنها تذکر داد و از آنها خواست. حقوق کودکان را تضییع کردن، فقط به این هم نیست که انسان به آنها محبت نکند، نه سوءتربیت ها، بی اهتمامی ها، نرسیدن ها، کمبود عواطف و از این قبیل چیزها هم ظلم به آنهاست. (۶۱/۱۱/۰۷) و پیامبر اسلام(ص) در این راستا چنین فرمودند: «من رأی منکم منکرا فلیغیره بیده، فان لم یستطع، فبلسانه فان لم یستطع فبقلبه اضعف الایمان» هر کسی از شما بدی را ببیند باید آن را تغییر بدهد به وسیله دستانش، اگر موثر نشد با زبانش و اگر آن هم نشد با قلبش و این نهایت درجه ایمان است.

احمد محسن زاده