کاریز ـ قنات

درباره چگونگی پیدایش قنات و زمان ابداع آن به‌صورت یک روش شناخته شده آبرسانی در تاریخ اختلافاتی در بین پژوهشگران وجود دارد، زیرا ساختمان قنات در طول تاریخ طولانی خود از نظر …

درباره چگونگی پیدایش قنات و زمان ابداع آن به‌صورت یک روش شناخته شده آبرسانی در تاریخ اختلافاتی در بین پژوهشگران وجود دارد، زیرا ساختمان قنات در طول تاریخ طولانی خود از نظر شکل و تکنیک ساخت تحولاتی را پشت سر گذاشته است. در این مورد تنها می‌توان گفت که قنات یکی از ابداعات و ابتکارات شگفت‌انگیز بشر است که در طول زمان بیش از چند هزار سال در سرنوشت کشاورزی و آبیاری فلات ایران از یک طرف و شکفتگی جوامع و اجتماعات انسانی از طرف دیگری تأثیری به سزا گذاشته است و در بسیاری از نقاط نیمه خشک و بی‌آب و علف با شروع ساختن قنات‌ها بوده است که این مناطق دارای جمعیت فراوان و در نتیجه کار و فعالیت در جهت شکوفائی اقتصاد کشاورزی شده‌اند و نیز با از بین رفتن و متروک شدن این قنات‌ها بودهاستکه بسیاری از این مراکز از بین رفته‌اند یکی از این امتیازات بزرگ این روش آبرسانی ساده بودن ساختمان آنست به نحوی‌که تقریباً از چند هزار سال پیش تاکنون ساختمان آن تغییر زیادی نکرده و همان‌طور ساده باقی مانده است و در حقیقت پس از آنکه ساختمان آن شکل ثابت و طبیعی خود را بدست آورده به همان شکل باقی ماند و کمتر دستخوش تبدیل و تحول قرار گرفت.

در مورد چرائی پیدایش کاریز به این مسئله باید توجه داشت از زمانی که کشاورزی شکل خاصی به خود گرفت یعنی به شکل یک حرفه و شغل خاص و ثابت مربوط به یک قشر از مردم جامعه درآمد، نیاز به وجود سیستم‌های مطمئن آبرسانی نیز احساس شد. البته برای رفع این نیاز سیستم‌های مختلف آبیاری و آبکشی مصنوعی به‌وجود آمد که نمونه‌های آن در بین‌النهرین، دره سند و محوطه‌های باستانی فلات ایران به صورت‌های مختلف لوله‌کشی، کانال‌کشی و نهرهای انحرافس به وجود آمدند و در حقیقت کشاورزان توانسته‌اند با ستفاده از این روش‌ها آب مورد نیاز خود را به صورت مطمئن در دسترس داشته باشند. از طرف دیگر در فلات ایران، مردم برای داشتن آب کافی و همیشگی روش‌های مختلفی را آزمود‌ه‌اند که از جمله می‌توان به استفاده از آب‌های چشمه‌های طبیعی و رودخانه‌ها و نیز بنا کردن برکه‌ەا و آب انبارها اشاره کرد. اما هیچ کدام از این روش‌ها برای سیراب کردن مزارع کافی به نظر نمی‌رسیده است و بنابراین فکر آوردن و منتقل کردن آب از منابع دورتر به محل مورد استفاده به‌خود شکل گرفت. برای این کار طبیعتاً در ابتدای امر از نهرها و جوی‌های کوچک و کم طول رو باز استفاده می‌شده است. اما عملاً این روش، یعنی استفاده از جوی‌های رو باز، در مورد مسافات طولانی‌تر به علت تبخیر بیش از حد آب و فراز و نشیب‌های زمین از یک طرف و پر شدن این جوی‌ها از خاک و خاشاک به علت وزش بادهای مختلف کویری از طرف دیگر چندان احتمال می‌رود که اولین بار فکر ایجاد قنات برای حل مشکل آب به وجود آمده باشد و طبیعتاً در این زمان، به احتمال بسیار قوی در نیمه دوم هزاره چهارم پیش از میلاد، می‌باید برای کشاورزان ابتدا علم به وجود جریانات آب‌های زیرزمینی نیز پیدا شده باشد و آنها با استفاده از همین دانائی شروع به استفاده از آب‌های زیرزمینی کرده باشند و در این راه بدون شک ابتدا چاه‌های عمودی کم عمق به صورت چاله و بعدها چاه‌های افقی و به صورت تونل‌های زیرزمینی کم عمق مورد نظر و استفاده قرار گرفته‌اند وبه این ترتیب کشاورزان توانسته‌آند بهمنابع آب‌های زیرزمینی داست پیدا کنند.

طبعاً یکی از عوامل اصلی و اولیه پیدایش این روش آبرسانی، نیاز شدید به آب زیاد و کافی بوده است و با توجه به این مسئله که در زمان دورتر فراهم آوردن زمین و نیروی انسانی یعنی دو منبع اصلی تولید مشکل عمده‌ای به شمار نمی‌رفته و آسان بوده است، تنها عنصر باقی مانده کمیاب. به‌ویژه در فلات ایران، آب بوده است. برای تأمین آب مورد نیاز طبیعتاً در وهله اول از وجود آب‌های سطحی و تا جائی که امکان داشته است با زدن بندها و سدهای مختلف بر روی رودها و جویبارهای کوچک استفاده می‌شده است، اما کمی تعداد این بندها و محدودیت‌های دیگر به هر حال تهیه آب مورد نیاز را به خصوص در مناطقی که رودهای پر آب وجود نداشته‌اند را بسیار مشکل می‌نموده است.

زمان پیدایش قنات‌ها را می‌توان با آغاز گسترش و پیدائی علوم و صنایع ابتدائی در هزاره سوم پیش از میلاد همزمان بوده دانست، یعنی در حقیقت زمانی بهره‌برداری انسان از قنات آغاز شد که وی توانست به دانش‌های مورد لزوم در این مورد پی برد. یعنی به بیان دیگر توانست که فراز و نشیب‌ زمین‌ها را سنجیده و تراز کشیده و مشکل شیب دادن به کف قنات را حل کند و از طرفی دیگر قادر به محاسبه گردیده و دانسته است که آب قنات به کدام زمین فرو خواهد نشست و نیز از سوئی دیگر در این سیر تکامل از وسایل و ابزارهای گوناگون هرچند ساده ـ بیل، کلنگ، چرخ و چراغ ـ استفاده کند. بدیهی است که بعدها برای تصحیح مسیرها از قطب‌نما و شاقول و طراز نیز استفاده شده است ومجموعه قنات یا کهریز را به‌وجود آورده که مانند چشمه‌های طبیعی در تمام ایام سال آب را به سطح معینی از زمین می‌رساند. کلام آخر در این مقوله آنست که ابداع قنات را می‌توان یکی از گام‌های بسیار اساسی و ارزنده بشری دانست که در پیشبرد کشاورزی و تأمین آب مشروب ـ مناطق نیمه خشک و کم آب ـ تأثیر بسزا داشته است.

روش آبرسانی تا به امروز در خدمت کشاورزی فلات ایران بوده است و چه بسا روستاهائی که وجودشان صرفاً به وجود این کاریزها بستگی داشته و خشک شدن این کاریزها به معنای از بین رفتن آنها بوده است [۷۰].

۷۰ ـ محمدحسین ایرانمنش ـ مجله رشد آموزش زمین‌شناسی