مجتهد مراغی احیاگر مسجد شیخ بابا

مسجد شیخ بابا دومین مسجد کهن و باستانی مراغه می باشد که به نیمه قرن نهم تعلق دارد

مسجد شیخ بابا دومین مسجد کهن و باستانی مراغه می باشد که به نیمه قرن نهم تعلق دارد. فتح ‏اللّه‏ بن خلیل‏ اللّه‏ تابانی که خود از دوستداران سلسله عرفانی ذهبیه بود به جهت عشق و علاقه‏ای که به حضرت شیخ بابامراغی ، از عرفای برجسته ی قرن هشتم و شاگرد شیخ زاهد گیلانی ( متوفی ۷۰۵ هجری ) داشت ، در سال ۸۴۶ هجری مسجدی زیبا در مرکز شهر بدین نام بنا نهاد .

در نیمه ی دوم سده ی سیزدهم هجری حکیم دانشور و فیلسوف نامور مولانا حسن مراغی مشهور به مجتهد مراغی از فلاسفه و عرفای صاحب‏ذوق آذربایجان ، مسجدی در کنار مسجد شیخ بابا بنا نهاد که به نام او یعنی مسجد آقاحسن معروف شد. همچنین مدرسه‏ای کوچک در کنار مسجد برپا نمود که به جهت شهرت بیشتر مسجد شیخ بابا ، به مدرسه شیخ بابا معروف گشت.

حکیم مولی حسن‌بن عبدالرحیم مراغی ، متکلم ، عارف و فقیه ، از مفاخر آذربایجان در سده ی سیزدهم هجری (۱۳۰۰ ق ) به شمار می‌رود . ایشان در خانواده‌ای اهل علم دیده به جهان گشود. والدش عبدالرحیم مراغی ، شیخ الاسلام مراغه بوده است . مرحوم آغابزرگ درطبقات می‌نویسد: « الشیخ عبدالرحیم شیخ الاسلام من اعاظم العلماء فی عصره ، کان شیخ الاسلام فی مراغه و کانت له فیها مکانة سامیة و مرجعیة کبیرة توفی حدود سنة ۱۲۶۰ق . » [۱] از تألیفات این فقیه فرزانه ، سه مورد را اطلاع داریم: رساله ی جهادیه ( عربی ) ، رسالة الجهادیه المسماة بالمحمدیة ، حاشیه بر حاشیه ملّاعبدالله یزدی.[۲]

حسن‌بن عبدالرحیم ، تحصیلات مقدماتی را نزد پدر و سایر علمای مراغه فراگرفت و برای تکمیل تحصیلات خویش عازم تهران و سپس نجف اشرف گردید. پس از طی دوره‌ های فقه ، اصول و حکمت به زادگاهش برگشت و به تألیف و تدریس پرداخت. متأسفانه منابع موجود اطلاعی در رابطه با اساتید و نحوه ی تحصیل وی ارائه نداده‌اند . آقای طیار مراغه‌ای در این رابطه می‌نویسد:

از یکی از علمای مراغه ، که خاطرات زیادی از دانشمندان شهر در سینه داشت ، شنیدم که وی معاصر و دوست آیت‌الله سیدمحمدحسن شیرازی ، رهبر نهضت تنباکو بود. چنان‌که مرحوم مجدد شیرازی ، در دیداری که با وی داشت ، ضمن اظهار تأسف از دوری حکیم مراغه‌ای از حوزه ی نجف فرموده بود: آقا میرزا حسن تحت‌الشعاع دیگران قرار گرفت و حقش ضایع گردید.[۳]

مجتهد مراغی از معاصران شیخ احمد احسائی و سیدکاظم رشتی بود و در ردّ آراء و نظرات آنان ، سه رساله نگاشت.

مجتهد مراغی آثار گران‌بها و صدقات جاریه ی پربهایی از خود بر جای گذارد:

۱. احیاء مسجد شیخ بابا؛ مطابق وصیتش در شبستان همین مسجد مدفون گردیده است .

۲. بناء مدرسه ی علمیه ی آقاحسن، وی حوزه ی درسی خود را که اغلب در زمینه ی علوم عقلی بود در آن مدرسه برقرار ساخت و سالیان مدید به تدریس فلسفه ، عرفان ، کلام و فقه پرداخت و شاگردان بسیاری پرورش داد. در حال حاضر اثری از آن مدرسه باقی نمانده و برجای آن مرکز فرهنگی برپا شده است.

۳. دو فرزند اهل علم ، میرزا علی آقا صاحب کرامات باهرات ، و میرزا احمدآقا ( ت ۱۲۸۴ ق ) این تعدادی از رسایل پدر را در سال ۱۳۱۹ ق ، در ضمن مجموعه‌ای با عنوان کشف سریرة الاسلام منتشر نمود.

۴. تألیفات علمی: حکیم مولی حسن دانشمندی پرکار و کثیرالتألیف بود و نوشته های بسیاری در فلسفه و عرفان از خود برجای گزارده است . آثار به جای‌مانده از ایشان را می‌توان به دو دسته تقسیم نمود: بخش نسخه‌های خطی، و بخش دیگر ، که به صورت چاپ سنگی مطبوع شده است.

الف) نسخه‌های خطی

۱.الامر و المشیئة؛ ۲. تحقیق حقیقة؛ ۳. تحقیق در نوع انسان؛ ۴. تفسیر سورة الفاتحة؛

۵. التوحید؛ ۶. جزاء الاعمال؛ ۷. حب علی اصل الجنة؛ ۸. حشر و نشر (سؤال و جواب)؛

۹. حقیقة التکلیف؛ ۱۰. حقیقة الروح؛ ۱۱. خلاصة الحقائق و زبدة الدقائق؛ ۱۲. الردّ علی الشیخیه (تصحیح شده ی طیار مراغه‌ای ) ؛ ۱۳. رسائل؛ ۱۴. رفع القلم فی بعض الاعیاد؛

۱۵. سبب تسمیة الائمة به ام الکتاب؛ ۱۶. سر الخلقة و کشف ستر الخلیقة؛ ۱۷. سر الخلقة (مختصر ) ؛ ۱۸. سرالقدر؛ ۱۹. شرح حدیث حقیقت ؛ ۲۰. شرح حقیقة العقول؛

۲۱. شرح رفع القلم فی بعض الاعیاد؛ ۲۲. عرش القواعی و الاصول؛ ۲۳. العقل؛ ۲۴. علم الله تعالی؛ ۲۵. فائدة جدیدة = الجبر و التفویض؛ ۲۶. فلسفة الاختلاف؛ ۲۷. الفوائد الشریفة و القواعد المنیفة؛ ۲۸. فوائد فلسفیة؛ ۲۹. قضا و قدر؛ ۳۰. ماهیة الاجسام و الاجساد؛

۳۱. مدارک الغرایب فی مسالک العواقب و مشاهد العجایب فی مناهج المناقب فی احوال الموت و ما بعده من عالم ؛ ۳۲. مراتب صلاة؛ ۳۳. مراتب النفس و البرزخ و المعاد و المحشر ما بلغ من المعصومین الروح و درجات القلب و العقل؛ ۳۴. مسالک الطریقة و مدارک الحقیقة؛ ۳۵. مشکاة الحکمة و مصباح العرفان= مشکوة الحکمة و مصباح البیان فی معرفة الحجة الناطق فی کل زمان؛ ۳۶. المعراج؛ ۳۷. منهاج البصیرة و الیقین و مصباح المعرفة فی‌الدین؛ ۳۸. میزان العقول و الالباب؛ ۳۹. نقطة المعارف و العلوم و حقیقة المشاعر و الفهوم.[۴]

ب) مجموعه مطبوع چاپ سنگی

۱)) کشف سریرةالاسلام بنوربصیرةالایمان؛ ۲) بیان نقطةالتوحیدوبیان خطةالتفرید؛

۳) میزان المعارف والعلوم و مقباس المدارک و الفهوم؛ ۴) مطالع المعارف ومنهاج المکاشف؛ ۵) مدارک الحق و التحقیق و مسالک الصدق والتصدیق؛ ۶) رسالةالذهبیه؛۷) نقطةالمعارف و العلوم وحقیقةالمشاعروالفهوم؛ ۸) مسلک اهل الولاو العنایةفی الطریقة و مشرب ذوی الحسنی و الهدایةفی المعرفة؛ ۹) محاسن الاحوال و میامن الخصال؛ ۱۰) سرالخلیقة و سریرةالحقیقة؛ ۱۱) سریرةالحقیقة و حقیقةالسریرة؛ ۱۲) کشف سرلم یطلع علیه الامن خصه الله به؛ ۱۳) معرفةالامام(ع)کمایستحق ان یتعقده الانام؛۱۴) کشف التوحید بالعیان لاهل البصیرة و العرفان؛ ۱۵) بیان اختصاص الاختیار لِلّه الغنی القدیم والاضطرار لِلحادث الفقیر العدیم؛ ۱۶) نکات لاهل العلم و هدایا لاهل الفهم؛

۱۷) الکافی من البیان فی الغیب و العیان؛ ۱۸) ازاحة وهم وانارة فهم؛ ۱۹) اشارة غیبیه و درایة بلاکیفیة ؛ ۲۰) جواب کافی و بیان شافی لمن سبقت له الحسنی.

حکیم مولی حسن مراغی در ۱۲ جمادی‏الاول ۱۳۰۰ هجری بدرود حیات گفت و در شبستان مسجد شیخ بابا به خاک سپرده شد. با وفات وی چراغ فروزان مدرسه‏اش نیز در طلیعه سده چهاردهم هجری به خاموشی گرایید.

سید مرتضی موسوی تبار

[۱] - محمد حسن آقا بزرگ تهرانی ، الذریعه ، ج ۱۱ ، ص ۷۲۵ /

[۲] - محمود طیار مراغی ، میراث اسلامی ایران ، ج ۶ ، ص ۶۵۴ .

[۳] - همان

[۴] - درایتی ، مصطفی ، فهرست واره دست نوشته های ایران ( دنا ) ، ج ۱۱ ، ص ۱۱۷۳ و ۱۱۷۵ .