حمایت حقوقی از طراح های صنعتی

از دیدگاه حقوق مالکیت فکری طرح صنعتی به جنبه زیبایی شناختی و تزئینی محصولات اشاره دارد که باعث جذابیت و زیبایی آن می گردد طرح صنعتی در انواع و اقسام کالاها از هر طبقه ای و بسته بندی آنها می تواند به کار رود

● گامی به جلو در نظام حقوق مالکیت فکری ایران

از دیدگاه حقوق مالکیت فکری طرح صنعتی به جنبه زیبایی شناختی و تزئینی محصولات اشاره دارد که باعث جذابیت و زیبایی آن می گردد. طرح صنعتی در انواع و اقسام کالاها از هر طبقه ای و بسته بندی آنها می تواند به کار رود.

در ایران تا قبل از سال ۱۳۸۶ قانونی در جهت حمایت از طرح های صنعتی وجود نداشت و عملا تولید کنندگان محصولات و طراحان صنعتی امکان ثبت و حمایت از طرح های جدید خود را نداشتند. از این رو طرح بسیاری از کالاها و محصولات علی رغم ابتکاری و جدید بودن توسط سایر تولید کنندگان کپی و مورد استفاده قرار می گرفت که این امر علاوه بر ورود ضرر و زیان به تولید کننده طرح، موجب از بین رفتن یا تضعیف ابتکار و خلاقیت در طراحان صنعتی می شد. لیکن خوشبختانه با تصویب قانون جدید (ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری) در تاریخ ۳/۱۱/۸۶ و آیین نامه اجرایی مربوط به آن قانون، عملا امکان ثبت و حمایت از طرح های صنعتی در ایران فراهم شد. در نوشتار حاضر به اهمیت طرح صنعتی برای تولید کنندگان، انواع طرح صنعتی، شرایط ثبت طرح و حقوق قانونی ناشی از آن پرداخته می شود.

● طرح صنعتی چیست؟

طرح صنعتی مطابق ماده ۲۰ قانون ثبت اختراعات، طرح های صنعتی و علائم تجاری چنین تعریف شده است: (از نظر این قانون، هر گونه ترکیب خطوط یا رنگ ها و هرگونه شکل سه بعدی با خطوط، رنگ ها و یا بدون آن، به گونه ای که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد، طرح صنعتی است. در یک طرح صنعتی تنها دسترسی به یک نتیجه فنی بدون تغییر ظاهری مشمول حمایت از قانون می باشد.

در حقیقت طرح صنعتی مربوط به جنبه ظاهری کالاست که متمایز از جنبه عملکردی و فنی کالاست . یعنی اگر کالایی به دلیل عملکرد آن به ناچار باید شکل خاصی را داشته باشد، نمی تواند یک طرح صنعتی باشد به عنوان مثال یک کیف زمانی دارای یک کنسرو بازکن در صورتی که به دلیل عملکرد باز کردن در کنسرو شکل خاصی را داشته باشد، نمی تواند به عنوان طرح صنعتی مورد حمایت قرار گیرد.

طرح صنعتی در طیف وسیعی از محصولات صنعتی، لوازم ورزشی، پوشاک از قبیل کیف و کفش و لباس، پارچه، جواهرت، ساعت، مبلمان، وسایل منزل، اتومبیل، لوازم صوتی و تصویری، ظروف، اسباب بازی و بسیاری از کالاهای دیگر کاربرد دارد. طرح صنعتی در رابطه با بسته بندی کالاها نیز نقش بسیار مهمی دارد.

طرح صنعتی می تواند به سه شکل ظاهر شود:

۱) طرح سه بعدی: مانند طرح یک کیف یا اتومبیل

۲) طرح دوبعدی: این قسم شامل تزئینات، نقش و نقوش، خطوط و رنگ محصول است. مانند طرح یک فرش یا نقش و نقوش روی یک قوری

۳) طرح ترکیبی: این قسم دربر دارنده هر دو قسم گفته شده است. مانند شکل یک کفش که در عین حال که می تواند شکل خاص و جدیدی داشته باشد، در بردارنده رنگ و نقوش و تزئیناتی نیز باشد.

● دلایل اهمیت طرح صنعتی برای تولید کنندگان چیست؟

تولید کنندگان و شرکت ها غالبا سرمایه و مبالغ قابل ملاحظه ای را به منظور افزایش جذابیت و زیبایی محصولات خود صرف می کنند. علل این توجه را می توان در چند دلیل بیان کرد:

۱) جذب مشتری: امروزه به دلیل وجود اقسام محصولات و کالاهایی از یک نوع که کارکرد و علمکرد مشابهی دارند، تقاضا به سوی زیبایی و جذابیت محصول افزایش یافته است. بنابراین تولید کننده توانمند و موفق تولید کننده ای خواهد بود که با شناسایی سلیقه مشتریان و ارتقاء جنبه های ظاهری محصولات خود، مشتری بیشتری را در سطح بازار جذب نماید که این امر جز با استفاده از طراحان هویت می بخشد. به عنوان نمونه انجام تغییراتی در شکل ظاهری یک کیف با توجه به نیاز گروه های شغلی، سنی و فرهنگی مختلف می تواند تمایل مشتریان را به سوی محصولات یک تولید کننده خاص جلب و هدایت نماید.

۲) ایجاد یک بازار رقابتی متنوع: در بازاری که تولید کنندگان سعی دارند تا با ارائه و عرضه طرح های متنوع و جدید در قالب کالاهای مختلف، بازار مناسبی را برای خود ایجاد نمایند، رقابت برای عرضه طرح های نو در بازار افزایش یافته و موجب بیشتر شدن انگیزه تولید کنندگان برای خلق طرح های مبتکرانه می گردد و از طرف دیگر موجب تمایز کالاهای متنوع و زیبا از انواع عادی خواهد شد.

۳) شهرت مارک تجاری: گرایش و جدب مشتریان به سمت کالاهای تولید کننده ای که طرح های مناسب و جدیدی در آنها به کار برده، سبب شهرت و معروفیت علامت تجاری (Trademark) مربوط به کالا نیز خواهد شد. به طوری که مشتری با مشاهده طرح محصول در هر مکانی قادر به شناسایی مارک آن خواهد شد. به همین دلیل ارایه طرح های مبتکرانه در بازار غالبا منجر به شهرت مارک تجاری محصول می گردد.

● چرا باید از طرح صنعتی حمایت شود؟

حمایت حقوقی از طرح صنعتی از طریق ثبت طرح در مراجع ثبت صورت می گیرد. این امر به دارنده حق منع سایرین نسبت به کپی برداری با تقلید از آن از اعطاء می نماید. در نتیجه مالک طرح امکان حفظ و تقویت بازار کالاهای خود را خواهد داشت و روز به روز بر ارزش و اهمیت شرکتش افزوده می شود.

● ثبت طرح چه حقوقی را به دارنده آن می دهد؟

مطابق ماده ۲۸ قانون ثبت طرح صنعتی به دارنده آن، حق انحصاری بهره برداری از طرح ثبت شده در ایران شامل ساخت، فروش، واردات، صادرات محصولی که طرح در آن به کار رفته را اعطاء می کند. طراح حق دارد طرح خود را بفروشد یا تحت قرارداد لیسانس اجازه استفاده از آن را به سایرین بدهد. در صورتی که اعمال مذکور توسط اشخاص ثالث بدون اجازه انجام گیرد دارنده طرح حق منع و تعقیب قضایی و اقامه دعوا را خواهد داشت.

● شرایط حمایت از طرح صنعتی چیست؟

هر طرح صنعتی برای حمایت و ثبت باید واجد ویژگی ها و شرایطی باشد که در ذیل به آنها اشاره می شود:

۱) شرط جدید بودن: طرح صنعتی باید جدید باشد به این معنا که طرح نباید قبل از تاریخ تقاضای ثبت افشای عمومی شود و سابقه ثبت آن نیز در مرجع ثبت موجود نباشد. ماده ۲۱ قانون مقرر داشته که طرح صنعتی زمانی جدید است که از طریق انتشار یا استفاده به هر نحو قبل از تاریخ تسلیم اظهار نامه در هیچ نقطه ای ازجهان برای عموم افشا نشده باشد. البته اگر افشاء تا ۶ ماه قبل از تاریخ تقاضا یا تاریخ حق تقدم انجام گرفته باشد مانع ثبت نیست.

۲) شرط اصالت : طرح صنعتی در صورتی دارای شرط اصالت است که توسط طراح ایجاد شده و تقلید یا کپی برداری از طرح های موجود نباشد. به عبارت دیگر طرح باید مستقیما نتیجه فکر و خلاقیت طراح باشد. این شرط در ماده ۲۱ قانون و ما ده ۸۴ آیین نامه مربوطه بیان شده است.

۳) شرط کاربرد صنعتی: طرح باید قابلیت اعمال روی کالا را داشته باشد و در بخش صنعت و تولید بتوان آن را روی کالای مورد نظر پیاده کرد. بنابراین طرح های هنری محض که در چرخه صنعت قابلیت عمال روی کالاها را ندارد قابل ثبت نمی باشد.

۴) شرط تمایز و خاص بودن: طرح صنعتی باید در قیاس با کالاهای دیگر از همان نوع متمایز و مشخص بوده و تاثیری که بر مشتری به وجود می آورد با تاثیری که با طرح های قبلی موجود ایجاد کرده اند متفاوت باشد. به عبارت دیگر طرح باید واجد ویژگی هایی باشد که به واسطه آن ویژگی ها جدابیتی را در نظر مشتری ایجاد نماید.

۵) شرط عدم مغایرت با موازین شرعی و اخلاق حسنه و نظم عمومی: طبق ماده ۲۱ قانون ناظر به بند و او ماده ۴ آن قانون طرح صنعتی در صورتی که خلاف موازین شرعی یا نظم عمومی یا اخلاق حسنه باشد قابل ثبت و حمایت در ایران نمی باشد.

● مدت اعتبار طرح صنعتی چند سال است؟

طول مدت حمایت از طرح صنعتی مطابق بند د ماده ۲۸ پنج سال از تاریخ تسلیم اظهار نامه ثبت می باشد که این مدت برای دو دوره متوالی پنج ساله دیگر به شرط پرداخت هزینه مقرر در قانون قابل تمدید خواهد بود.

● مراحل ثبت طرح صنعتی

چگونگی ثبت طرح های صنعتی در آیین نامه قانون مذکور به تفضیل بیان شده است. ثبت طرح صنعتی مستلزم تسلیم اظهار نامه به مرجع ثبت می باشد که در دو نسخه به همراه اسناد و مدارک مربوط شامل نقشه، عکس و مشخصات گرافیکی کالا یا در صورت لزوم ارائه ماکت طرح و تعیین کالاهایی که طرح روی آن به کار می رود و سایر مدارک می باشد توسط متقاضی یا نماینده قانونی وی ارائه می گردد.

مرجع ثبت ظرف ۶۰ روز از تاریخ وصول اظهار نامه، آن را از لحاظ رعایت شرایط مذکور در قانون مورد بررسی قرار می دهد و در صورتی که نواقص و ایراداتی در آن مشاهده نماید مراتب را جهت رفع نقص به متقاضی ابلاغ می نماید.

در صورت کامل بودن اظهار نامه و مدارک منضم متقاضی باید اقدام به پرداخت هزینه های مربوطه نماید.

پس از ثبت طرح مراتب ظرف مهلت مقرر در قانون توسط مرجع ثبت در روزنامه رسمی آگهی می گردد.

هر شخصی که نسبت به ثبت طرح صنعتی اعتراض داشته باشد اعتراض خود را همراه با دلایل و مدارک به مرجع ثبت تسلیم می کند(ماده ۱۰۱) و اگر ادعای مالکیت طرح را داشته باشد می بایستی هم زمان با اعتراض، اظهارنامه ثبت آن را نیز به مرجع ثبت تسلیم نماید.

اعتراض به ثبت به متقاضی ابلاغ می گردد تا ظرف مدت معین پاسخ خود را کتبا به مرجع ثبت ارائه کند. در صورت عدم وصول پاسخ اظهارنامه وی مسترد شده تلقی می گردد.(ماده ۱۰۱و ۱۰۲)

رد اظهار نامه ثبت توسط مرجع ثبت از سوی متقاضی قابل اعتراض می باشد(ماده ۱۰۰)

پس از انتشار آگهی در صورتی که اعتراضی به مرجع واصل نشود گواهی نامه ثبت طرح صنعتی که حاوی مشخصات و عکس طرح و نام و مشخصات مالک می باشد به مالک یا نماینده قانونی وی تسلیم می گردد.(ماده ۸۸).

● ابطال طرح صنعتی

مطابق ماده ۲۹ قانون هر ذینفع می تواند از دادگاه ابطال طرح صنعتی ثبت شده را بخواهد. متقاضی باید ثابت نماید که یکی از شرایط ضروری برای ثبت طرح مانند شرط جدید بودن یا اصیل بودن و رعایت نشده است یا کسی که طرح به نام او ثبت شده پدید آورنده واقعی طرح نمی باشد. درخواست ابطال باید توسط متقاضی یا وکیل او به دادگاه ارائه گردد. در صورت ابطال طرح صنعتی رای دادگاه به مرجع ثبت ابلاغ گردیده و مرجع مکلف است مفاد آن را در روزنامه رسمی آگهی نماید(ماده ۱۰۴آیین نامه)

● تغییرات و انتقالات طرح صنعتی ثبت شده

مالک طرح صنعتی ثبت شده مکلف است هر نوع تغییر راجع به نام و نشانی و تابعیت یا انتقالات طرح یا اعطاء اجازه بهره برداری به اشخاص ثالث را کتبا و با ارائه مدارک جهت ثبت به مرجع ثبت اعلام نماید (ماده ۹۳ و ۹۴ آیین نامه). موارد مذکور تا زمانی که به مرجع ثبت اعلام نشده باشد در مقابل اشخاص ثالث قابل استناد نمی باشند.(ماده ۹۹ آیین نامه)