سفره هایی که حاجت روا می کنند

نگاهی به نذورات و مراسم مذهبی زنانه

عمه مریم، آشپز بی‌نظیری است. او با کمترین مواد غذایی می‌تواند بهترین غذاها را بپزد. خیاطی و گلدوزی‌اش هم خیلی خوب است. هر وقت از او می‌پرسم که چطور این کارها را یاد گرفته است، می‌گوید: «از جلوی تلویزیون تکان بخور تا ببینی دور و برت چه خبراست. ما که بچه بودیم از این چیزها خبری نبود. همیشه در خانه بودیم تا مگر همسایه‌ای، دوستی، فامیلی، کسی سفره‌ای بیندازد و ما دور هم جمع شویم. بعد از سفره هم دخترها دور هم جمع می‌شدند و هر کسی هر چه بلد بود به بقیه یاد می‌داد. آن موقع مهم بود که دختر کاری بلد باشد و هنری داشته باشد. نه مثل حالا که با جهیزیه هر عروسی یک کتاب آشپزی هم به او می‌دهند.»

عمه مریم با آب و تاب تعریف می‌کند: «قدیم زن‌ها و دخترها به ندرت از خانه خارج می‌شدند و تنها فرصتی که برای خروج داشتند شرکت در مراسم مذهبی مثل سفره و نذری بود. به‌همین‌خاطر تلاش می‌کردند حداکثر بهره را از این فرصت ببرند. شرکت دراین مراسم باعث می‌شد زن‌ها موقعیتی برای دور هم جمع‌شدن و گفت‌وگو و درد دل داشته باشند و از حال هم باخبر شوند و بتوانند فارغ از مسوولیت‌های همیشگی و کارهای روزمره فراغتی در کنار هم داشته باشند و هم عبادتی بکنند و هم فرصتی برای در کنار هم بودن داشته باشند.»

● سفره‌های پربرکت

گل‌محمدی، جامعه‌شناس، درباره کارکرد سفره‌های نذری و مراسم مذهبی زنانه می‌گوید: «یکی از آداب و رسوم مذهبی که در بین بانوان ایرانی، رواج بسیاری دارد، برپایی سفره‌های نذری برای ادای نذر و یا ثواب است. این سفره‌ها معمولا برای برآورده شدن حاجت از قبیل شفای بیمار، سلامت مسافر، پیدا شدن مال مسروقه، خلاص‌شدن از یک گرفتاری و به‌طور کلی رفع هرگونه خطر و بلا، برپا می‌شود و نام آن نشات گرفته از نام ائمه و بزرگان مذهبی است که نذر به نیت آنها انجام گرفته است. سفره حضرت ابوالفضل(ع)، سفره امام حسن(ع)، سفره حضرت قاسم(ع) و سفره حضرت رقیه(س) نمونه‌هایی از این سفره‌ها هستند که هرکدام اعمال و مناسک و خوراکی‌های مخصوص به خود دارند. گذشته از مسائل مذهبی، برپایی این سفره‌ها کارکردهای متعددی برای زنان داشته است.

در گذشته این سفره‌ها تنها موقعیتی بودند که زنان می‌توانستند از خانه خارج شوند و فراغتی برای خود داشته باشند و به دور از مسوولیت‌های هر روزه زندگی ساعتی را به عبادت و تزکیه‌نفس اختصاص دهند و علاوه بر آن دیداری با دوستان و آشنایان و فامیل تازه کنند، از احوال هم مطلع شوند و زمانی را به صحبت‌های زنانه خود مشغول باشند.

به‌همین د‌لیل نقش سفره‌های نذری در زندگی زنان بسیار برجسته بوده است تا جایی که حتی برای حل بسیاری از اختلافات خانوادگی یا مشکلات زندگی‌شان از مشورت‌های زنان کهنسال و باتجربه فامیل در این مجالس سود می‌برده‌اند و برای خیلی از کارهای خیر مثل ازدواج نیز دختر مورد نظر را از میان دخترانی که در این سفره‌ها شرکت می‌کردند انتخاب می‌کرده‌اند.» گل‌محمدی در ادامه توضیح می‌دهد:« سفره‌های نذری کارکرد یک انجمن را برای زنان داشته است و در خیلی از موارد، تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و تهیه و تدارک امور در حین برگزاری این مراسم انجام می‌شده است. به‌طور مثال تهیه جهیزیه برای دختران نیازمند، سیسمونی نوزاد، فراهم‌کردن مخارج عروسی جوان‌های بی‌بضاعت، پختن آش و غذای نذری، آشتی‌دادن و حل اختلافات فامیلی و خانوادگی و بسیاری موارد دیگر.»

در حقیقت محل برپایی سفره‌های نذری حکم انجمنی زنانه را داشته که یک محیط اختصاصی و مستقل را برای زنان به‌وجود می‌آورده است. دختران و زنان جوان، بسیاری از نکات مورد نیازشان را در این مجالس یاد می‌گرفتند. این دورهمنشینی‌های زنانه به‌نوعی مرکز کارآموزی، مشاوره و پرورش روحی، فکری و عقیدتی بوده است.

● سفره‌های امروز،سفره‌های دیروز

اما امروزه شرایط به‌گونه‌ای دیگر رقم خورده است. حضور زنان در محیط‌های اجتماعی و عرصه‌های مختلف سیاسی ، فرهنگی و اقتصادی افزایش یافته و در کنار آن رسانه‌ها نیز نحوه تعاملات را تغییر داده‌اند. مسوولیت‌های زنان در زندگی افزایش یافته است و در کنار وظایف مادری و همسری، کار بیرون نیز به آن اضافه شده است.

بنابراین با وجود اینکه زنان حضور بیشتری در جامعه دارند و ارتباطاتشان گسترده شده است اما فرصت و فراغت کمتری برای پرداختن به خود و حضور در جمع‌های اختصاصی زنان دارند. دکتر صاحبدل، متخصص روانشناسی می‌گوید:« زنان به لحاظ روحی شکننده‌تر از مردانند و درعین حال مسوولیت‌های بیشتری دارند.

به همین خاطر به فرصتی برای تجدید روحیه و تمدد اعصاب نیاز دارند که می‌تواند در جمع دوستان و محیط‌های خوشایند و دلپذیر محقق شود. سفره‌های نذری، مراسم ادعیه و عبادت‌هایی از این دست هم در واقع به دو نیاز زنان پاسخ می‌دهند.یعنی هم آنها را از قید روزمرگی‌ها و سختی‌های زندگی ماشینی رها می‌کنند و نیاز به هم صحبتی و همدلی را در آنها پاسخ می‌دهند.»

عمه مریم اول هر ماه سفره می‌اندازد و خانم‌های همسایه و فامیل را دعوت می‌کند. خانه او پر می‌شود از خانم‌هایی که ممکن است در طول ماه فرصتی برای دیدار با هم و با خبر شدن از حال و روز هم را نداشته باشند اما این فرصت یک ساعته را غنیمت می‌شمارند.طاهره خانم از تنهایی همیشگی‌اش فرار می‌کند و با شرکت در جلسه قرآن و دعای توسل سختی تنهایی را هموار می‌کند. فهیمه خانم با اینکه هم کار می‌کند و هم درس می‌خواند و با وجود اینکه دوقلوهای شیطان امانش را بریده اند اما هیچ وقت سفره خانه عمه مریم را فراموش نمی کند.فاطمه خانم برای شوهر مرحومش حلوا می‌پزد و راهی خانه عمه مریم می‌شود و طلعت خانم با صوت زیبایش قرآن می‌خواند و به قول طاهره خانم ،جمع را به فیض می‌رساند.

اگر یکی از همسایه‌ها در مراسم شرکت نکند ،همه جویای احوالش می‌شوند، اگر کسی گرفتاری یا مشکلی داشته باشد همه به چاره‌جویی می‌افتند و اگر امر خیری در پیش باشد، هرکسی گوشه‌ای از کار را می‌گیرد.

طاهره خانم می‌گوید: «شرکت در این مراسم دل آدم را باز می‌کند.چه مراسم دعا باشد،چه مولودی ،چه سفره باعث می‌شود آدم استخوان سبک کند و کمی برای خودش وقت بگذارد و از فکر دنیا و مشکلات آن بیرون بیاید و برای ادامه زندگی و کارهای همیشگی تجدید قوا کند و آماده شود.»

عمه مریم در کنار سفره‌های هر ماهه‌اش برنامه دیگری هم دارد و آن صندوق قرض‌الحسنه‌ای است که در آن همه همسایه‌ها عضو هستند و هر ماه مبلغی را می‌پردازند و بعد قرعه‌کشی می‌شود و یکی از همسایه‌ها وام قرض‌الحسنه را می‌گیرد.

فهیمه خانم می‌گوید: «این وام خیلی کار راه‌انداز است. بعضی وقت‌ها که دست شوهرم تنگ بوده و نیاز مالی داشته ایم این وام به دردمان خورده و کارمان به کمک آن انجام شده است.همسایه‌ها هم خیلی از کارهایشان مثل خرید جهیزیه ، پرداخت هزینه بیمارستان ،پول پیش خانه و ... را از همین صندوق پرداخت می‌کنند.»

عمه مریم علاوه بر این صندوق برنامه‌های دیگری هم در کنار سفره‌اش برگزار می‌کند. مثلا او هر بار از یک مشاور خانوادگی یا زناشویی دعوت می‌کند تا در جمع حضور پیدا کند و به سوالات خانم‌ها پاسخ دهد یا از خانم‌های هنرمند دعوت می‌کند تا کارهایی را که بلدند به خانم‌های دیگر آموزش بدهند. او معتقد است این فرصت نباید تنها به مسائل مذهبی منحصر شود بلکه باید از این در کنار هم بودن برای رشد زنان و ارتقای سطح زندگی‌شان استفاده کرد. همچنین خانم‌ها می‌توانند کارهای هنری یا دستی خود را بیاورند و بعد از پایان مراسم آنها را به معرض فروش بگذارند و به این ترتیب هم زنان دیگر را از هنر خود بهره‌مند کنند و هم خود از حاصل دسترنجشان بهره‌مند شوند.

● برای باهم بودن

به‌نظر می‌رسد اگر چه به‌طور رسمی محفلی برای حضور اختصاصی زنان وجود ندارد اما زنان توانسته‌اند در چارچوب‌های غیررسمی برای خود محیط‌های ویژه‌ای تدارک ببینند و نیازهای ارتباطی خود را در قالب آن برطرف کنند.در حقیقت سفره‌های نذری و مراسم مذهبی مثل مولودی و دعا و... با توجه به خواست‌ها و نیازهای زنان در طول زمان شکل مناسب با شرایط پیدا کرده‌اند و همچنان زنان را به سمت خود جلب می‌کنند.

مهناز جعفری