کشورهای تولیدکننده نفت

دولت های حاشیه خلیج نه تنها نفت استخراج می کنند, بلکه آن را آتش هم می زنند

دولت‌های حاشیه خلیج نه تنها نفت استخراج می‌کنند، بلکه آن را آتش هم می‌زنند. همه می‌دانند که قیمت نفت خام، زیادی بالا است. روندی که در طولانی‌مدت حاکم بوده عبارت است از رشد کم تولید در مقابل افزایش تقاضا از طرف چین و سایر اقتصادهای نوظهور. به زبان ساده بازار کساد و عرضه کالا با اختلال روبه‌رو است.

عربستان سعودی، تنها عضو اوپک که توانایی جایگزین کردن میزان افت تولید نفت را دارد، بهترین امید برای با ثابت ماندن بازار است. اخیرا سعودی‌ها مجددا تکرار کرده‌اند که آماده‌اند همزمان با اجرا شدن تحریم‌های نفتی آمریکا و اتحادیه اروپا علیه ایران، جبران کمبود نفت در بازار را به عهده بگیرند. با گذشت زمان این امکان وجود دارد که سایر تولیدکنندگان نفت در خلیج فارس بتوانند نفت بیشتری استخراج کنند. عراق، و حتی خود ایران، میادین نفتی وسیعی دارند و به صورت بالقوه می‌توانند هر روز میلیون‌ها بشکه نفت بیشتر وارد بازار کنند. تمام اینها اطلاعاتی معمولی هستند که همه می‌دانند.

البته در این محاسبات هنوز تشنگی رو به افزایش منطقه برای نفت خودش منظور نشده است. بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰، چین میزان استفاده‌اش از نفت را بیشتر از هر کشور دیگری افزایش داده است. در این دهه میزان مصرف نفت چین با یک جهش ۹۰ درصدی به ۳/۴ میلیون بشکه در روز رسیده است. این میزان در حال حاضر بیش از ده درصد مصرف نفت جهان را شامل می‌شود. از آن عجیب‌‎تر کشور دوم در فهرست افزایش میزان مصرف نفت است: افزایش میزان مصرف نفت عربستان سعودی ۲/۱ میلیون بشکه نفت در روز بوده است. میزان مصرف کل نفت عربستان اکنون ۸/۲ میلیون بشکه نفت در روز است که آن را به ششمین مصرف‌کننده بزرگ نفت در جهان تبدیل کرده است. عربستان بیش از یک چهارم میزان استخراجش را که ۱۰ میلیون بشکه در روز است، مصرف می‌کند.

عربستان سعودی تنها تولیدکننده نفت نیست که از تولید خودش استفاده می‌کند. خاورمیانه که خانه شش عضو اوپک است، شاهد رشد ۵۶ درصدی میزان مصرف نفت در دهه اول قرن بیست و یکم بوده است. این میزان چهار برابر میزان رشد جهانی مصرف نفت و نزدیک دو برابر میزان رشد مصرف در آسیا است. (نقشه را ببینید.)

سرانه مصرف انرژی هم در حال افزایش است. به گزارش «بریتیش‌پترولیوم» در سال ۱۹۷۰ در خاورمیانه همه چیز نصف بازارهای نوظهور دیگر بود، اما در سال ۲۰۱۰ این میزان سه برابر است. سرانه مصرف جهانی نفت بین ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۰ برای هر نفر تقریبا ۶/۴ بشکه در سال بوده است. اما این میزان برای ایرانی‌ها و سعودی‌های متوسط در پایان دهه اول قرن، ۳۰ درصد بیش‌تر بوده است. سرانه مصرف سعودی‌ها ۱/۳۵ بشکه است. سرانه مصرف نفت در این کشور تقریبا به اندازه آمریکایی‌ها است که بسیار ثروت‌مندترند

سه دلیل اساسی برای این افزایش اشتها نسبت به نفت وجود دارد. اولی به رشد جمعیت مربوط می‌شود. جمعیت در حاشیه خلیج فارس و به طور کلی در کشورهای عضو اوپک به سرعت در حال افزایش است. جمعیت کشور کوچکی مثل قطر در دهه اول قرن سه برابر شده است. جمعیت عربستان سعودی با یک رشد ۳۷ درصدی از ۲۰ میلیون نفر به ۴/۲۷ میلیون نفر افزایش یافته است. طبیعتا با این شرایط تقاضا برای انرژی، آب و بنزین هم افزایش پیدا کرده است. ظرفیت تولید انرژی عربستان در دهه گذشته دو برابر شده است. این میزان انرژی تا حد زیادی صرف خنک کردن هوا می‌شود. بر اساس یکی از گزارش‌های Chatham House، دستگاه‌های تهویه هوا در ساعات اوج مصرف نیمی از انرژی تولید شده در این کشور را می‌بلعند.

دومین مورد به ساختار اقتصادی مربوط می‌شود. تولید انرژی نیاز به انرژی دارد: پمپ‌ها نیاز به انرژی دارند و میزان زیادی از آب دریا باید نمک‌زدایی و تصفیه شود. آرامکو، کمپانی نفتی سعودی، نزدیک به ۱۰ درصد انرژی تولیدی کشور را می‌بلعد.

سومین دلیل برای افزایش مصرف نفت در کشورهای حاشیه خلیج فارس راندمان بد و پایین بازار انرژی محلی است. ۶۵ درصد از برق عربستان با استفاده از طلای سیاه تولید می‌شود. با توجه به شوک‌های قیمتی پی در پی و راندمان پایین استفاده از نفت برای تولید برق، بسیاری از کشورهای ثروتمند تلاش می‌کنند از نفت برای تولید برق استفاده نکنند. دلیل این ولخرجی نفتی در عربستان این است که به مصرف نفت در داخل کشور عربستان، یارانه‌های فراوانی تعلق می‌گیرد. بنا به گزارش آژانس بین‌المللی انرژی یارانه‌ای که در جهان در سال ۲۰۱۰ به مصرف نفت اختصاص داده شده ۱۹۲ میلیارد دلار بوده که ۱۲۱ میلیارد دلار آن مربوط به کشورهای عضو اوپک می‌شده است.

قیمت سوخت در عربستان کمترین مقدار در کشورهای حاشیه خلیج است و قیمت برق هم در آن به شدت پایین است. این موضوع می‌تواند باعث کاهش فقر شود، ولی در عین حال می‌تواند موجب بروز فرهنگ ماشین‌سواری آمریکایی (برای مردان) هم بشود و مانعی باشد برای توسعه حمل و نقل عمومی. یک سوم سعودی‌ها ماشین آمریکایی دارند و هر چقدر پولدارتر می‌شوند، ماشین‌های آمریکایی بیشتری را وارد بزرگراه‌های بیابانی می‌کنند.

بسیاری از کشورهای تولیدکننده نفت (از قبیل عربستان سعودی) متعهد شده‌اند که یارانه‌های نفتی‌شان را کم کنند. اما در وضعیتی که حکومت‌ها شرایطی ناآرام را تجربه می‌کنند و خودشان هم منتخب مردم نیستند، کم کردن یارانه‌های نفتی کار دشواری است. تلاش نیجریه در ماه ژانویه برای بالا بردن نرخ بنزین وارداتی، با خشونت معترضان روبه‌رو شد. تنها ایران که از نظر پرداخت یارانه سخاوتمندترین حکومت به شمار می‌رفت، توانسته است با وجود تحریم‌های فراوان، به میزان قابل توجهی قیمت محصولات نفتی را بالا ببرد.

این برای عربستان سعودی به قیمت سوزاندن مقدار زیادی نفت تمام می‌شود. با «بالابردن» قیمت‌ها از ۳ دلار به ۵ دلار به ازای هر بشکه، سوخت ارزان است اما با توجه به قیمت ۱۲۵ دلاری نفت به ازای هر بشکه در جهان، هزینه فرصت بسیارعظیم است و عربستان هم مانند بسیاری از کشورهای تولیدکننده نفت در خلیج فارس، نتوانسته است از منابع سرشار گازی‌اش به خوبی استفاده کند. در حال حاضر ۳۵ درصد انرژی از گاز تولید می‌شود. اما قیمت حداقلی نفت و مشکلات استفاده از گاز، به معنای این است که بهره‌برداری از گاز بسیار پایین است. این در حالی است که عربستان سعودی پنجمین کشور دارنده ذخایر گازی است. ابتکاراتی که برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی برای راه‌اندازی میادین گازی انجام شد، نتوانست سرمایه‌گذاران زیادی را جذب کند. استخراج کردن قسمت زیادی از گازهای مزاحم که فوران نمی‌کنند کاری سخت و هزینه‌بر است و قیمت آن باید چهار تا پنج برابر نرخ کنونی شود تا استخراج آن به صرفه باشد. بنا به گزارش بریتیش پترولیوم، ۷۴ درصد انرژی منطقه از طریق نفت به دست می‌آید و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۰ این میزان تنها هفت درصد کاهش داشته باشد و به ۶۷ درصد برسد.

عربستان سعودی در تلاش است تا تولید انرژی هسته‌ای و خورشیدی را توسعه بدهد. اما کارخانه‌هایی که برای تولید برق، نفت می‌سوزانند تا سال‌های سال به کارشان ادامه خواهند داد و همان طور که مارک لوئیس از بانک دویچه اشاره کرده است، اخیرا دو کارخانه دیگر هم به این ناوگان اضافه شده است. با توجه به اعداد و ارقام امروز، پادشاهی عربستان تا سال ۲۰۳۸ به یک واردکننده نفت تبدیل خواهد شد. این موضوع فشارهایی به بازار نفت وارد می‌کند. در کوتاه‌مدت افزایش ظرفیت تولید نفت عربستان روی قیمت جهانی نفت موثر خواهد بود. اما با گذشت چند سال تقاضای فصلی عربستان جهش خواهد داشت. سال گذشته افزایش تولید بین ماه‌های مارس و جولای ۷۵۰ هزار بشکه بوده است.قسمت اعظم این افزایش تقاضا صرف تمام مدت روشن نگه داشتن دستگاه‌های تهویه هوا خواهد شد. این موضوع می‌تواند به میزان صادرات نفت عربستان و ثبات قیمت در بازار نفت فشار وارد کند. تصویر آینده به نسبت طولانی‌تر هم به همین اندازه نگران‌کننده است. پیش‌بینی شده است که میزان مصرف نفت جهان در سال ۲۰۳۰ به ۱۰۰ میلیون بشکه در روز برسد. کشورهای حاشیه خلیج فارس و به ویژه عراق، ایران و عربستان که صاحب ذخایر عظیم نفتی دسترس‌پذیر هستند، به عنوان منابع اصلی عرضه این نفت اضافی در نظر گرفته شده‌اند. اما میزان تولید نفت ایران با اجرا شدن تحریم‌های جدید کاهش خواهد یافت و دسترسی این کشور به تجهیزات و متخصصان کم خواهد شد. عراق که در حال حاضر ۳ میلیون بشکه نفت در روز تولید می‌کند، با توجه به میزان ذخایرش می‌تواند این میزان تولید را به شکل قابل ملاحظه‌ای افزایش دهد. اما سیاست‌های شکننده، امنیت پایین و زیربنای نفتی ضعیف و قدیمی از سرمایه‌گذاری لازم برای تقویت میزان تولید نفت عراق جلوگیری می‌کند. همچنین اشتهای عربستان سعودی برای نفت خودش، جای زیادی برای چانه‌زنی باقی نمی‌گذارد. خلیج فارس اغلب به عنوان پاسخی برای مسائل نفتی جهان دیده شده است، اما حالا این خلیج فارس است که خودش به عنوان علامت سوال مطرح شده است.

منبع: اکونومیست

مترجم: حسین رحمانی