چنین گفت پیغمبر راستگوی

بازخوانی ۲۶ حدیث نبوی درباره نگرانی های پیامبر اعظم ص

پیامبر اعظم(ص) با برنامه‌ای جامع، جهانی و جاودانه به سوی بندگان خدا آمد تا آنها را از سرگردانی، نادانی و ندانم‌کاری بیرون ببرد و به سوی زندگی سراسر سعادت در دنیا و ابدیتی آباد در آخرت رهنمون شود...

عده‌ای برنامه‌های حضرت را بدون کم و کاست پذیرفتند و به کمال رسیدند، عده‌ای آنچه را هماهنگ با خواسته‌های‌شان بود، قبول کردند و گروهی نیز با ایشان به ستیز برخاستند. اینک و در زمان ما، همه آن برنامه‌ها به قوت خود باقی‌ است و نیاز ما به داشتن چنین چارچوب‌هایی، نه‌تنها کمتر نشده، بلکه با قرار گرفتن زیر آبشار شدید اطلاعات وارداتی، بیشتر هم شده است. رهنمودهای حضرت رسول(ص) هیچ وقت رنگ کهنگی به خود نمی‌گیرد.

در میان سخنان حضرت محمد(ص)، به روایاتی از ایشان برمی‌خوریم که نشان‌دهنده نگرانی‌های ایشان درباره امتشان پس از رحلت است. این نگرانی‌ها، طیف وسیعی دارند و شامل حیطه‌های گوناگون بشری می‌شوند. هدف از بازخوانی این روایات، توجه دوباره به نقاط آسیب‌زا در تکمیل دینداری است، نه القای یأس و ناامیدی به پیروان حضرتش. افول و نزول مسلمانان در برخی از جنبه‌ها، ریشه‌هایی عمیق و دیرینه دارد که رسول حرا(ص) آنها را به ما گوشزد می‌کند.

● پول پرستی و ۴ حدیث نبوی

یکی از نگرانی‌های مهم پیامبر اعظم(ص) درباره ما، توجه افراطی به پول، دارایی و ثروت‌اندوزی است. زیاده‌روی در این مساله، باعث پررنگ?شدن جنبه‌های اقتصادی و رنگ‌باختن دیگر ابعاد زندگی مانند رشد اخلاقی، توجه به تربیت، گسترش معنویت در جامعه و مانند آن می‌شود. بخش تاسف‌بار دیگر این مساله، گرایش عده‌ای از مسلمانان به درآمدهای نامشروع و ثروت‌های بادآورده است که گرایش به ربا و دیگر کسب‌های حرام از آن شمارند. سخنان حضرت که بازگوکننده این نگرانی مهم است، با هم مرور می‌کنیم:

▪ «برای هر امتی آزمایشی است و وسیله آزمایش امت من، دارایی.»

▪ «هر امتی گوساله‌ای [چون گوساله سامری]دارد که آن را می‌پرستد و گوساله این امت دینارها و درهم‌ها هستند.»

▪ «دینار و درهم، کسانی را که پیش از شما بودند نابود کردند. این دو نابود‌کننده شما هستند.»

▪ «بیشترین چیزی که پس از مرگم، از آن بر امتم بیم دارم، این کسب‌ها و درآمدهای حرام و شهوت ناپیدا و رباخواری است.»

ناگفته پیداست که حضرت نه‌تنها با تلاش برای تحقق زندگی سالم و کسب حلال مخالفتی ندارند، بلکه خود از مشوقان به این امر هستند تا مسلمانی دست نیاز به سوی دیگران به ویژه غیرمسلمانان دراز نکند. مهم مراعات حریم‌های شرعی در درآمد و وابسته نشدن به مادیات است.

● رفاه‌زدگی و ۵ حدیث نبوی

دنیا در نگاه دین، محل تجارت اولیای الهی و مزرعه‌ای برای کاشت محصول جهت برداشت آن در آخرت است. جلوه‌ها و لذت‌های گوناگون و رنگارنگی هم دارد. دنیا به خودی خود ناپسند نیست،‌ بلکه پیامدهای ناشی از افراط در دنیاخواهی و برخورداری از رفاه غفلت‌آفرین است که منشأ مشکلات بعدی می‌شود. در نگاه عمیق پیامبر اعظم(ص) به هشدارهایی برمی‌خوریم که ما را از غرق شدن در مسایل مادی و جلوه‌های فریبای دنیا باز می‌دارد تا با توجه به ابعاد فرامادی، لذت بیشتری حتی از نعمت‌ها و خوشی‌های زندگی دنیایی داشته باشیم. پاره‌ای از سخنان حضرت در این باره چنین است:

▪ «راستی که من از فتنه خوشی برای شما بیمناک‌ترم تا فتنه سختی. شما به فتنه سختی درافتادید و صبر کردید، اما دنیا شیرین و فریباست.»

▪ «خداوند به من سفارش کرد که احدی از امت من با «لا اله الا ا...» نزد من نمی‌آید، مگر آنکه بهشت بر او واجب می‌شود، به شرط آنکه چیزی را با آن نیامیخته باشد.» عرض کردند: «ای پیامبر خدا! آنچه با لا اله الا ا... آمیخته می‌شود چیست؟» فرمود: «حرص به دنیا و جمع کردن مال دنیا و ندادن آن به دیگران. این گونه افراد، گفتارشان گفتار پیامبران است و رفتارشان، رفتار ستمگران!»

▪ «همواره خدا خشمِ خود را از مردم باز می‌دارد مگر زمانی که چون دنیایشان آباد شد، دیگر برایشان مهم نباشد که دینشان از بین برود.»

▪ «هرگاه امت من دنیا را بزرگ بدارند، خداوند شکوه اسلام را از آنان می‌گیرد.»

▪ «بیشترین چیزی که مرا نگران امتم کرده، این است که مال و ثروتشان زیاد شود و در نتیجه به هم حسد ورزند و به جان یکدیگر افتند.»

● نفاق و ۱ حدیث نبوی

ورود منافقان به جمع مسلمانان و نقشه‌های پرآب و لعاب‌شان، موجی از تردید را در دینداران پدید آورده و عزم راسخ آنها را برای نبرد با دشواری‌ها و دشمنان، به سوی سستی و ضعف می‌کشاند. منافقان، هر قدر آگاهانه‌تر و حساب‌شده‌تر کار کنند، خطرهای فزون‌تری خواهند داشت که «چو دزدی با چراغ آید، گزیده‌تر برد کالا». منافقان در دنیای کنونی، با دسترسی به غول‌های رسانه‌ای و استفاده از فنون اطلاع‌رسانی نوین، خطرهای بیشتری را برای جامعه دینی به دنبال خواهند داشت که هشیاری بیشتر و مقابله به مثل مناسب با خود را می‌طلبد. حضرت رسول(ص) به منافقان کاربلد، هشدارهایی داده‌اند:

▪ «من برای امت خود از مومن و مشرک نمی‌ترسم زیرا مومن را ایمانش مانع [از لطمه زدن به جامعه اسلامی] می‌شود و مشرک را نیز همان کفرش سرکوب می‌کند اما ترس من برای شما از منافق زبان‌بازی است که حرف‌هایی می‌زند که شما بدان اعتقاد دارید و کارهایی می‌کند که به آنها اعتقاد ندارید.»

● تفرقه و ۱ حدیث نبوی

امت اسلامی تا زمانی که با هم باشند، تجربه بدر و خیبر و دیگر تجربه‌ها را حتی با شمار اندک تکرار خواهندکرد؛ از این رو، تمام همت دشمنان جامعه اسلامی، برداشتن اتحاد به شکل‌های گوناگون است. این نگرانی در نگاه و کلام پیامبر(ص) وجود داشته و ما را از بروز چنین اتفاق‌های تلخی برحذر داشته‌اند. وجود بهانه‌های شخصی مانند حسادت، کینه‌توزی، ترک خویشاوندی و بهانه‌های فکری و عقیدتی مانند قومیت‌گرایی، دل سپردن به تبلیغات دشمن، پدیدآیی فرقه‌های انحرافی و دیگر عوامل، می‌توانند روح اتحاد را از امت اسلامی بگیرند و عرصه را برای جولان کافران و دشمنان فراهم کنند. برخی نگرانی‌های حضرت را در این موضوع، می‌نگریم:

▪ «هرگاه امت من نسبت به یکدیگر کینه نورزند، هرگز دشمنی در برابر آنها قد علم نمی‌کند»

● سست ایمانی و ۳ حدیث نبوی

انسان با یقین به مقصد می‌رسد و مشکلات ناشی از آن را به جان می‌خرد اما زمانی که یقین وجود نداشته باشد و باورهای ضعیف و سست بر آدمی حکومت کند، بدیهی است که برخورد با کوچک‌ترین مانع و مشکل باعث تغییر مسیر او می‌شود. کم نیستند کسانی که به دلیل ضعف‌های عقیدتی و باورهای ضعیف، نه‌تنها دست از مسلمانی شسته‌اند، بلکه در زمره اسلام‌ستیزان درآمده‌اند. پیامبر گرامی اسلام از باورهای ضعیف امت، ابراز نگرانی می‌کند و آن را مایه بروز دیگر مشکلات می‌داند:

▪ «این امت در آغاز به سبب زهد و یقین درست شد و در پایان به واسطه بخل و آرزو نابود می‌شود.»

▪ «من برای امت خود از چیزی جز سستی یقین، نمی‌ترسم.»

▪ «از سستی یقین است که با به خشم آوردن خداوند متعال مردم را خشنود گردانی و برای روزی‌ای که خداوند متعال به تو داده است، آنان را بستایی و برای آنچه خداوند به تو نداده است، مردم را نکوهش کنی.»

● هواپرستی و ۳ حدیث نبوی

تجربه جهان اسلام مانند جنگ احد و نیز جریان اندلس و دیگر قضایای تاریخی نشان می‌دهد هر جا که مسلمانان به دنبال هواپرستی، خواسته‌های نفسانی و شهوت‌های شکم و شرمگاه رفته‌اند، روح ایمان و قدرت دینداری آنها هم به‌تدریج رو به افول نهاده و بستر برای نفوذ دشمنان فراهم شده است. در زمان کنونی، سرمایه‌گذاری اصلی دشمنان، ترویج و اشاعه فساد و فحشا به شیوه?های گوناگون است. خطر چنین مساله‌ای، به مراتب بیشتر از جنگ نظامی است زیرا موجی از غفلت، سستی و بی‌تفاوتی را در جامعه رقم می‌زند و حریم‌های خانوادگی و اجتماعی را به مخاطره می‌اندازد. توجه به سخنان حضرت رسول(ص) در این باره می‌تواند راهکارهای مناسب مواجهه با چنین مساله‌ای را به هر کدام از پیروان ایشان بدهد.

▪ «من از سه چیز بر امت خود بیم دارم؛ گردن نهادن به فرمان آزمندی و بخل، پیروی از هوا و هوس و پیشوای گمراه.»

▪ «سه چیز است که از آنها بر امت خود بیمناکم؛ گمراهی بعد از شناخت، فتنه‌های گمراه‌کننده و شکم‌بارگی و شهوترانی»

▪ «بدانید که آنچه مرا بیش از همه نگران امتم کرده است، دو خصلت است؛ خواهش‌های نفس و آرزوی دراز. هوا و هوس، آدمی را از حق باز می‌دارد و آرزوی دراز، آخرت را از یاد می‌برد.»

● بی ارزشی و ۴ حدیث نبوی

از نگرانی‌های پررنگ در سخنان معمار بزرگ اسلام واژگونی ارزش‌ها و استحاله فرهنگی است. حضرت از روزهایی سخن می‌گویند که مسلمانان به دلیل کاهلی و جهالت و غفلت از توطئه‌های دشمنان، همرنگ آنان شوند و ارزش‌های گهربار دینی را به فراموشی بسپارند. چنین فضایی در جامعه اسلامی، زمینه سقوط و تباهی را فراهم می‌کند و سد محکمی در برابر پیشرفت‌های آنان خواهد بود. زمانی که حلال خدا، حرام و حرام او حلال شمرده می‌شود، نتیجه‌ای جز ذلت و نابودی در پی نخواهد داشت. وقتی مسلمان از هویت واقعی خود فاصله بگیرد، به سوی هویت‌های پوشالی خواهد رفت که تناسبی بین خود و آن فرهنگ نمی‌بیند و حیرت و سرگردانی روانی وجودش را تسخیر می‌کند. روی دیگر سکه این است که هر کدام از مسلمانان، به این آسیب‌ها توجه و دین خود را با روش‌های مطمئن، از آفت‌ها حفظ کنند. برخی از سخنان حضرت رسول(ص) در این باره چنین است:

▪ «به زودی روزگاری بر امت من فرا می‌رسد که از قرآن جز نوشته‌هایش و از اسلام جز نامش باقی نمی‌ماند. خود را مسلمان می‌نامند در حالی که دورترین مردم از اسلام‌اند؛ مسجدهایشان [از بنا] آباد است، اما از هدایت خراب (تُهی). فقیهان (دین شناسان) آن روزگار بدترین فقیهانِ زیر این آسمان کبودند، فتنه و گمراهی از آنها برمی‌خیزد و [باز ]به آنها برمی‌گردد.»

▪ «به زودی زمانی بر امت من می‌آید که درون‌هایشان پلید است و ظاهرشان را نیکو می‌‌کنند و انگیزه‌شان در این ظاهرسازی طمع دنیاست، نه کسب آنچه [از رضایت و ثواب] نزد پروردگارشان است. دینشان ریایی است و خوفی [از خدا] با وجود آنها آمیخته نیست. خداوند کیفری از خود را شامل حال همه آنها می‌کند و آنها او را مانند دعای غریق می‌خوانند، اما دعایشان به اجابت نمی‌رسد!»

▪ «زمانی بر امت من می‌آید که زمام‌دارانشان ستمگرند و عُلمایشان طمعکار و عابدانشان ریاکار و بازرگانانشان رباخوار و زنانشان در پی زیور دنیا و پسرانشان در تزویج. در چنین روزگاری [بازار] امت من، مانند کسادی بازارها، بی‌رونق است.»

▪ «زمانی بر مردم می‌آید که اگر دنیایِ مرد به سلامت باشد، از بین رفتن دینش برای او اهمیتی ندارد.»

● بی‌تفاوتی و ۱ حدیث نبوی

سرزندگی یک جامعه و پویایی آن به وجود منتقدانی و دیده‌بانانی است که از اصول و چارچوب‌های جامعه پاسبانی کنند. این مهم در اسلام با عنوان امر به معروف و نهی از منکر شناخته شده است. تا زمانی که چنین روحیه‌ای در جامعه حاکم باشد، می‌توان شاهد رشد معنوی و فزونی فضیلت‌ها بود، اما زمانی که به بهانه‌های واهی این مهم ترک شود، خمودگی و سستی ایمان جامعه را فرا می‌گیرد. این مساله در نگرانی‌های پیامبر به خوبی روشن است:

▪ «محبوب‌ترین دین‌ها نزد خدا، آیین حنیف است؛ پس هرگاه دیدی که امت من به ستمگر نمی‌گویند تو ستمگری، بی‌تردید از دست رفته‌اند.»

● مخدرها و ۲ حدیث نبوی

مصرف مواد مخدر از زمینه‌های هدرروی انرژی و توان افراد جامعه است. زمانی که این مواد در جامعه‌ای پویا و هدفمند عرض اندام کند، مهم‌ترین هدف آن، دور کردن افراد از رسیدن به مقاصد عالی است. پدیده‌ای که امروزه به خوبی در جامعه نمود پیدا کرده است. دین اسلام، با هر ماده‌ای که عقل و تفکر آدمی را ولو برای چند لحظه از او بگیرد، به مخالفت برخاسته و آن را حرام شمرده است. نگرانی دیگر پیامبر اعظم(ص) روی‌آوردن جامعه اسلامی به موادمخدر و الکل است. این نگرانی را از سخنان حضرت جویا می‌شویم:

▪ «بدانید هر مست‌کننده‌ای حرام است، هر ماده تخدیرگری حرام است و آنچه بسیارش مست کند، اندک آن نیز حرام است و آنچه عقل را زایل می‌کند، حرام است.»

▪ «زمانی فرارسد که امت من، چیزی به نام بنگ مصرف می‌کنند. من از این افراد بیزار و به دورم و آنان از من دورند.»

● ریاکاری و ۱ حدیث نبوی

روح دینداری، توجه به خداوند و اجرای برنامه‌های او در زندگی است. هر چه که این مهم را به مخاطره اندازد، فرد را از رشد واقعی در مسیر معنویت بازمی‌دارد. از این رو، در آموزه‌های دینی، نمایش دینداری و انجام برنامه‌ها و مناسک دینی به نیت جلب‌توجه دیگران و برخوردار شدن از منافع مالی، حرام شمرده شده و با عنوان «ریا» از دایره رفتارهای مقبول خارج شده است. در سخنان پیامبر گرامی اسلام(ص) از تظاهر به دین و خودنمایی، به عنوان یک آسیب مهم و خطرناک یاد شده است:

▪ «ترسناک‌ترین چیزی که می‌ترسم به آن مبتلا شوید، شرک اصغر است؛ گفتند: ای رسول خدا! شرک اصغر چیست؟ فرمود: ریا.»

● افکار منحرف و ۱ حدیث نبوی

نفوذ افکار منحرف در ذهن و جان مسلمانان به ویژه نسل جوان، آسیبی است که می‌تواند سرنوشت دینی فردی را تحت‌تاثیر قرار دهد. زندگی در دهکده اطلاعات و دسترسی به افکار گمراه‌کننده، این خطر را دوچندان می‌کند. توجه به مشکل‌آفرین بودن این مساله و تغییر نگرش، گام نخست در مقابله با آن است. پیامبر بزرگ اسلام، چنین خطری را گوشزده فرموده‌اند:

▪ «پس از من فتنه‌هایی همچون پاره‌های شب تار امتم را فرا پوشاند، چندان که آدمی بر اثر آنها شب مومن باشد و روز کافر، روز مومن باشد و شب کافر. مردمانی دین خود را به اندک متاعی از دنیا می‌فروشند.»

ابراهیم اخوی

روانشناس بالینی مرکز مشاوره

حوزه علمیه قم