سدسازی در ایران باستان

در زمان هخامنشیان اولین کوشش‌ها برای سدسازی بر روی اروند و فرات به عمل آمد. از مشخصات این رودخانه‌ها آن بود که سطح فرات بالاتر از دجله قرار داشت و نیز در زمان حکومت بابلیان بر …

در زمان هخامنشیان اولین کوشش‌ها برای سدسازی بر روی اروند و فرات به عمل آمد. از مشخصات این رودخانه‌ها آن بود که سطح فرات بالاتر از دجله قرار داشت و نیز در زمان حکومت بابلیان بر بین النهرین، تمایل رود فرات نسبت به شرق بیشتر از امروز بوده و این رود تنها دارای یک مجرا بوده است. انشعاب فرات به دو مجرا بین سال‌های ۶۰۰ تا ۱۰۰ قبل از میلاد اتفاق افتاده است. چنان که پیداست هخامنشیان سدهایی بر روی رودخانه‌های فرات و اروند ساختند و گام‌هایی دیگر در گسترش شبکه کانال‌های آبیاری برداشتند. بدون شک هنگامی‌که اسکندر مقدونی در حدود سال ۴۰۰ قبل از میلاد به آنجاها رسید، آن سدها ساخته شده بودند. «استرابو»، جغرافی‌دان سده اول میلادی یونان خبر از ویرانی آنها به دست اسکندر مقدونی می‌دهد، ولی واقعیت این که اسکندر این سدها را ویران کرده باشد کاملاً معلوم نیست، چون برخی نیز گفته‌اند که اسکندر آنها را خراب نکرده است و حتی به حفر کانال‌ها و نظارت بر این سدها به طور مرتب مشغول بوده است. به هر حال آنچه مسلم است آبیاری‌ با بهره‌وری از بند‌سازی در فرات و اروند در سده چهارم پیش از میلاد کاملاً رواج داشته و این سیستم‌های سد بندی و آبیاری بعدها در زمان ساسانیان، به حد بالای گسترش خود رسیده است.

علاوه بر بندها و آبگیرهایی که در زمان هخامنشیان بر روی رودخانه‌های اروند و فرات ساخته شد، در آن زمان بر روی رودخانه «کر» Kur در فارس نیز بندهایی برای آبیاری زمین‌های پیرامون تخت جمشید ایجاد شد. با این که آثاری از تمامی‌سدهای ساخته شده در زمان هخامنشی‌ها در دست نیست، ولی برخی از بندها که تا به امروز بر روی آن رودخانه بر جای مانده‌اند، دارای پایه‌های هخامنشی هستند. از جمله این سدها «بند ناصری» است که در ۴۸ کیلومتری شمال غربی تخت جمشید واقع شده است.

ابن بلخی (سده پنجم) سد ناصری را چنین توصیف می‌کند: «در این قسمت رودخانه در زمان‌های قدیم سدی ساخته شده بود که آب کافی را برای آبیاری زمین‌ها تأمین می‌کرده است، اما در روزگاران هرج و مرج که اعراب به سرزمین ایران تاختند، این سد رو به خرابی نهاد و در تمام حوزه‌ها را مجرا (را مجرد)، دیگر کشاورزی انجام نشد.

سد دیگر، «بند فیض‌آباد» نام دارد که در ۴۸ کیلومتری شمال تخت جمشید قرار گرفته است چنان که گفته شده است یکی از سه بندی که بر روی رود کر ساخته شده بود ۲۵ متر درازا و ۲۵ متر بلندا داشته است.

در نزدیکی شهرک «کوار» در جنوب شیراز، سد هخامنشی دیگری به نام «بند بهمن» بر روی رودخانه «مند» بنا شده است.

در زمان ساسانیان و به هنگام حکومت شاپور اول، ارتش شکست خورده والرین رومی‌که مرکب از ۷۰ هزار نفر می‌شد، به اسارت ایرانیان درآمد. شاپور از این اسیران برای ساختن ساختمان‌هایی در ایران استفاده کرد که یکی از آن‌ها، «سد شادروان شوشتر» بر روی رودخانه‌ کارون به شمار می‌آید. شوشتر که در کناره شرقی کارون بر روی ساحل سنگی ساخته شده، از زمان ساسانیان یکی از شهرهای مهم بود. از زمان ایلامیان و دوران اولیه سلسله ساسانی، برای بالا بردن سطح آب در کارون تا به سطح شهر شوشتر سدی بر روی این رود زده بودند.

«ابن حوقل» در «صورهٔ الارض» درباره شادروان شوشتر می‌نویسد:

«سرزمین خوزستان در محلی مستوی و هموار قرار گرفته است و دارای آب‌های جاری است. بزرگترین رودهای آن شوشتر است که شاپور سد شادروان را در دروازه شوشتر بر آن ساخت، تا آب آن بالا آمد و به ثمر رسید. چه شوشتر در زمین مرتفعی قرار دارد.»

در شاهنامه فردوسی اشاره به این موضوع شده که سازنده و مهندس سد شادروان شوشتر، شخصی به نام «برانوش» بوده است. ساختمان سد شادروان در زمان شاپور ساسانی در ۲۸۰ میلادی پس از ۳ سال عملیات ساختمانی به اتمام رسید.

در ساختمان این سد برای پیوند و پابرجایی، سنگ‌های گرانیت به کار برده شده است.