بررسی ریشه های تاریخی تشیع در قم

دین رایج مردم قم قبل از اسلام, همچون سایر شهرها و آبادیهای ایران, زرتشتی بوده است بقایا و آثار آتشكده هایی كه در دهات قم نظیر «مزدجان» وجود داشت و اعتراض عبدا بن سعد اشعری به برادرش در مقیم شدن به قم زیرا آن جا را سرزمین مجوسیان می دانست دلیل بر این مدعاست

سخن گفتن درباره شهری كه بر اساس برخی گزارشهای تاریخی، قدمتش به قرنها قبل از طلوع خورشید اسلام برمی گردد، امری دشوار می نماید؛ شهری كه به لحاظ توجهات ویژه ائمه معصومین(ع) و اقدامها و فعالیتهای ارزنده عالمان و دانشمندان خود، آشیانه معارف اهل بیت(ع) نام گرفته است و این موهبت بی شك به بركت وجود مرقد «عالمه آل محمد»، معصومه صغری، دخت گرانقدر موسی بن جعفر(ع) می باشد كه شیفتگان پیامبر اكرم(ص) و اهل بیت عصمت و طهارت(ع) را گرد خویش آورده است.

آن گونه كه به بركت قدوم مبارك این بانوی بزرگوار، شهر قم و بلاد اطراف كه از پیشگامان تشیع در ایران زمین هستند، پذیرای بسیاری از دوستداران اهل بیت(ع) بوده و همواره مورد تفقد آن بزرگواران واقع گردیده است. آنچه پیش روی شماست، نگاشته ای است در باب قم و ریشه های تاریخی تشیع در این شهر كه قصد دارد دلایل تاریخی و فرهنگی رویكرد اهالی شهر قم به مذهب تشیع و اقدامهای آنان برای گسترش مذهب جاودانه ائمه معصومین(ع) را مورد بررسی قرار دهد.

● قم در نگاه تاریخ كهن

قم از قدیمی ترین و كهن ترین شهرهای ایران است كه طبق برخی گزارشهای تاریخی، قبل از حمله اسكندر مقدونی آباد بوده است. قم به دست اسكندر خراب شد. قباد، پدر انوشیروان، آن را آبادان كرد، آن گاه آن را «ویران آبادان كرد كراد» نام نهادند و تا ایام یزدگرد این نام بر آن بود(۱) در گزارش تاریخی دیگری آمده است: «چون اعراب اشعری به قم آمدند در اطراف قم فرود آمدند و در صحاری هفت ده (ممجان، قزوان و... كمیدان) منزل ساختند. چون منزلهای ایشان زیاد شد، هفت ده به هم متصل گشتند و نام كمیدان را بر مجموع آنها نهاده و آن را مخفف كرده، «كم» نامیدند. سپس معربش ساخته و به «قم» مشهور گشت.(۲) یاقوت حموی در معجم البلدان، قم را از شهرهای نوبنیاد اسلامی می داند.

او می نویسد: ناحیه قم، مركب از هفت قریه بود كه اسم یكی از آنها «كمندان» بود كه آن را بر سایر محلها هم اطلاق كردند و بعضی از حروف آن را ساقط كرده و معربشان ساخته و «قم» گفتند.(۳)

● آیین مردم قم قبل از اسلام

دین رایج مردم قم قبل از اسلام، همچون سایر شهرها و آبادیهای ایران، زرتشتی بوده است.(۴) بقایا و آثار آتشكده هایی كه در دهات قم نظیر «مزدجان» وجود داشت و اعتراض عبدا... بن سعد اشعری به برادرش در مقیم شدن به قم - زیرا آن جا را سرزمین مجوسیان می دانست - دلیل بر این مدعاست.(۵)

● فتح قم

گزارش های متعدد تاریخی، حكایت از آن دارد كه قم در سال ۲۳ هجری به دست مسلمانان فتح شد. یاقوت حموی از قول بلاذری می نویسد:

وقتی ابوموسی اشعری از نهاوند به سوی اهواز حركت كرد و آنجا را فتح نمود، رو به سوی قم نهاد و در آنجا چند روزی درنگ كرد و به صلح قم را فتح نمود.(۶)قم، حكومتهای متعددی به خود دیده است كه هر یك به سهم خویش در نوع اعتقاد مردم و انتخاب آنها تأثیر داشته است؛ مانند حكومت خلفای راشدین، حضرت علی(ع)، امام حسن(ع)، بنی امیه، بنی عباس، آل بویه و... . آنچه معلوم است این كه مردم قم به علی(ع) و اولادش تمایل بیشتری پیدا كردند و مذهب او را پذیرفتند.

● فضیلت قم

یكی از قراین و شواهد در تشیع مردم قم و پایداری آنان در این عقیده، روایاتی است كه در باب فضیلت و اهمیت قم آمده است. بدیهی است، این فضیلت به خاطر ساكنان قم بود كه بر مذهب اهل بیت(ع) و از محبان و پیروان رسول خدا(ص) و اهل بیتش بوده اند؛ چنان كه امام صادق(ع) فرمود: «خاك قم پاكیزه و مقدس است. اهل قم از ما و ما از ایشانیم».(۷)

در روایت دیگر از همان امام همام آمده كه شهر قم، شهر ما و شهر شیعه ماست، شهری است پاكیزه و مقدس و مطهر كه ولایت و دوستی ما و اهل بیت ما را قبول كرده است.(۸) فضیلت قم بیشتر به خاطر حرم مطهر دخت موسی بن جعفر(ع) فاطمه معصومه(س) بوده است كه بر اساس نقلهای متواتر، وقتی در راه رفتن به خراسان به شوق دیدار امام زمانش و برادر مهربانش از مدینه به ایران آمد، در ساوه بیمار و از رفتن به خراسان منصرف شد و قصد قم كرد و در آنجا چند روزی ماند و بدرود حیات گفت، همو كه امام رضا(ع) در فضیلت زیارتش فرمود: هركس به دیدار فاطمه بشتابد، بهشت بر او واجب است.(۹)

● ریشه های تشیع در قم

با توجه به آن چه در فضیلت قم گفته شد، این نكته آشكار می شود كه این گونه ستایشها در حق قم، به دلیل میزبانی خوب مردمش از حضرت معصومه(س) و تشیع مردم و اظهار محبت آنان به پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) بوده است. حال جای طرح این سؤال است كه چرا با آنكه حكومت و تبلیغات رسمی حكومتی به دست مخالفان و معاندان اهل بیت پیامبر(ص) بوده است، اما مردم قم بر خلاف خواست و اراده حاكمان، مذهب اهل بیت(ع) را پذیرفته و مفتخر به لقب شیعه شده اند.(۱۰)

از آنجا كه هر پدیده ای علل خاص خودش را دارد، تشیع هم به عنوان یك پدیده اعتقادی، اجتماعی و سیاسی، باید علل خاص خودش را داشته باشد. از جمله این عوامل می توان به عوامل فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اشاره كرد.

● عوامل مثبت و تأثیرگذار فرهنگی

با یك نگاه كلی به مكتب حیاتبخش اسلام و تعالیم قرآن و پیامبر و ائمه هدی(ع) ، این نكته روشن می شود كه روش دعوت پیامبر(ص) ائمه هدی (ع) و پیروانشان در دعوت مردم به سوی خدا، روش فرهنگی بود، نه نظامی؛ چنانكه قرآن كریم می فرماید: «ای پیامبر ما، مردم را با برهان و موعظه نیكو و مناظره و مجادله احسن به سوی پروردگارت دعوت كن».(۱۱) دعوت مردم ایران، بویژه قم، هم با همین روشها بوده است كه در اینجا به چند عامل می توان اشاره كرد.

۱) نقش پیامبر(ص) و ائمه معصومین(ع)

۱-۱) دعوت به تشیع و تبلیغ آن:

شكی نیست كه پیشگامان دعوت به تشیع، نبی اكرم(ص) و ائمه هدی(ع) بوده اند. این سخن رسول خداست كه می فرماید: «}ن هذا علی و شیعته لَهم الفائزون»،(۱۲) در قرآن، فائزون وصف مؤمنانی است كه در ایمانشان ثابت و استوار بوده اند(۱۳) و آنهایی كه مطیع خدا و رسولش و خداترس و پروا پیشه بوده اند(۱۴) و آنهایی كه ایمان آوردند و برای حفظ ایمانشان از دیارشان هجرت كردند و در راه خدا با مال و جانشان جهاد كرده اند. بدیهی است افرادی مانند سلمان، ابوذر، مقداد، عمار و میثم كه قرآن در عمق جانشان به بار نشسته بود، می دانستند كه فلاح و رستگاری در پیروی از علی و حب او و فرزندان زهراست، از این رو، اولین اجابت كنندگان این دعوت بوده اند.

۲-۱) شخصیت علمی و معنوی و شیوه های اخلاقی و رفتاری ائمه هدی(ع):

هر یك از امامان(ع) در طول حیاتشان، با اخلاق كریمه خود بهترین عامل جذب و گرویدن انسانهای پاك فطرت به تشیع بوده اند. در رأس آنان، علی(ع) بود كه در ایام حیاتش، بویژه در دوران چهارساله زمامداری اش، بهترین ترسیم از اسلام حقیقی را به نمایش گذاشت؛ همان كه در حكومتش عرب و عجم یكسان نگریسته می شد.

شیوه عادلانه علی(ع) در حكومت، از عوامل مهم جذب موالی عراق، بویژه كوفه، است كه در زمان آن حضرت در مركز حكومت علی(ع) فراوان به چشم می خوردند و مبلغان تشیع علوی بودند.(۱۵) و آنان بودند كه در قیام مختار برای انتقام از كشندگان فرزند رسول خدا(ص) حماسه ای آفریدند.(۱۶) به همین ترتیب، جوانمردیها و بزرگواریهای امام حسن(ع) و شهادت امام حسین(ع) و صبر و مقاومت حضرت سجاد(ع) و تبلیغات فرهنگی امام باقر و امام صادق(ع) و مبارزات امام كاظم(ع) و سفر ناخواسته امام رضا(ع) به ایران و اقامت دوساله اش در خراسان، و فعالیتهای فرهنگی سایر امامان، در استوارنمودن پایه های تشیع در ایران بویژه در قم نقش اساسی داشتند.(۱۷)

۲) نقش مهاجران در گسترش فرهنگ شیعه و گرایش مردم قم به تشیع

اگر مهاجران را بر حسب تقدم زمانی هجرتشان دسته بندی كنیم، بر اساس گزارشهای تاریخی، اشعریها اولین گروهی از شیعیان بودند كه در قم مسكن گزیدند.

علی دوانی در مقدمه تاریخ قم تألیف ناصرالشریعه می نویسد:

از روزی كه اشعریان یعنی گروهی از شیعیان عرب مقیم كوفه به این سامان آمدند و سكنی گزیدند، قم رو به ترقی نهاد.

اشعری ها با بزرگان قم پیمان دوستی بستند، اما بعد از آنكه فرزندان آن بزرگان ایران، عهد بشكستند اشعری ها با آنان به مقابله برخاستند و سران فتنه را از پای درآوردند. آن گاه مردم قم برخی اسلام آوردند و برخی در ذمه مسلمانان ماندند و برخی به نقاط دیگر كوچ كردند.(۱۸) اشعریان اولین پیام رسانان اسلام شیعی به قم بودند و مردم قم بعد از آنكه موانع اجتماعی برداشته شد با اختیار خود اسلام و مذهب تشیع را اختیار نمودند.

آقای جعفریان می نویسد: ایرانیانی كه برای تعلیم حدیث به كوفه می رفتند، چون كوفه مركز تشیع بود، عقاید تشیع را پذیرفته و در بازگشت، عقاید شیعه به همراه داشتند. ایشان برای این ادعای خویش، سندی تاریخی ذكر نكرده اند. به هر حال، می توان آنان را جزو مهاجران شیعه و از عوامل نفوذ شیعه در ایران دانست.(۱۹)

۳) فرزندان ائمه (امامزادگان)

بعد از آنكه اشعری ها در قم ساكن و حاكم گردیدند، قم مأمنی برای شیعیان و دوستان و فرزندان ائمه(ع) گردید. حسن بن محمد قمی در تاریخ قم، فصلی را به ذكر جمعی از فرزندان علی بن ابی طالب(ع) مشهور به «طالبیه» داده است كه به قم و اطراف آن آمدند و در آنجا سكنی گزیدند. ناصرالشریعه نیز در «تاریخ قم» یك باب آن را به امامزادگان قم و در صدرشان، فاطمه معصومه(س)، اختصاص داده است.

به نقل از امین احمد در «هفت اقلیم»، در قم و اطراف آن، ۴۴۵ مقبره از امامزادگان و مشایخ وجود داشت و به نقل از اداره كل اوقاف استان قم، ۴۴۴ امامزاده به این سرزمین مهاجرت كرده و مدفون گردیده اند، گرچه متأسفانه به جز حدود ۱۵۰ نفر از آن بزرگواران، قبر مقدس بقیه نامعلوم است.

از نظر شأن و جلالت مقام، در رأس امامزادگان مهاجر به قم و ایران، حضرت فاطمه معصومه(س) است كه به گزارش سیره نویسان به شوق دیدار برادر بزرگوار و امام زمانش علی بن موسی الرضا(ع)، در سال ۲۰۱ هجری، یعنی یك سال بعد از سفر امام رضا(ع) به مرو، از مدینه به سوی مرو بیرون آمد و چون به ساوه رسید بیمار شد و از ادامه راه منصرف گردید و عنان ناقه را به سوی قم برگرداند و چند روزی به دعوت موسی بن خزرج بن سعد اشعری در خانه او میهمان بود و در همان جا بدرود حیات گفت و ناكام از دیدار جمال امام و برادرش به دیدار پدر و اجداد طاهرینش شتافت.

سفر حضرت معصومه(س) به قم حكایت از حب اهل بیت(ع) و تشیع مردم قم در آن زمان دارد. بعد از آن حضرت هم بسیاری از فرزندان بی واسطه و باواسطه ائمه(ع) به قم هجرت نمودند، از جمله موسی بن محمد، مشهور به موسی مبرقع، از فرزندان امام جواد(ع)، كه در سال ۲۵۶ هجری به قم آمد و بعد از او، دختران امام جواد(ع) در طلب او از كوفه به قم آمدند و به دنبال ایشان، عده ای دیگر از امامزادگان به قم آمده و همانجا در جوار قبر فاطمه معصومه(ع) به خاك آرمیدند.(۲۰)

۴) فقها و راویان حدیث قم

بی شك، یكی از عوامل گسترش و تعمیق تشیع در ایران و سایر نقاط، شاگردان و اصحاب ائمه بزرگوار و عالمان تربیت یافته در این مكتب بوده اند كه به چند تن از متقدمان آنها اشاره می كنیم:

▪ ابواسحاق قمی:

به نقل از ناصرالشریعه، ابواسحاق قمی كه اصل وی از كوفه و شاگرد یونس بن عبدالرحمن است، اولین كسی است كه احادیث كوفیین را در قم نشر داده است. شیخ طوسی در احادیث خمس ذكر كرده كه او با امام جواد(ع) ملاقات كرده و از جمله آثار او كتاب «نوادر و قضایای امیرالمؤمنین(ع)» است.

▪ زكریا بن آدم بن عبدا... بن سعد الاشعری قمی:

ناصرالشریعهٔ نقل می كند: شیخ نجاشی در رجال و علامه در خلاصه گفته اند: او از ثقات جلیل القدر و عظیم الشأن است و نزد حضرت رضا(ع) وجاهتی داشته و از آن حضرت نقل شد كه در شأنش فرمود:

«خدا او را مشمول رحمت خود قرار دهد؛ روزی كه به دنیا آمد و روزی كه وفات یافت و روزی كه زنده برانگیخته شود. وی در ایام حیاتش با عرفان و اعتقاد به حق زیست و بردبار بود و از حق و حقیقت جدایی نداشت. او برای آنچه خدا و پیامبرش دوست می دارند كمر خدمت بسته بود و با همین حال، بدون تبدیل و انحرافی درگذشت. خداوند پاداش نیت او را به وی ارزانی دارد و بهترین آرزویش را به او عطا فرماید.»

▪ احمدبن اسحاق:

او را «قافله سالار قمیین» دانسته و گفته اند او از حضرت جواد و حضرت هادی(ع) روایت می كند و از خواص حضرت امام حسن عسكری(ع) بوده و شیخ قمیین است. نجاشی او را در شمار جماعتی كه توقیع مبارك در مدح آنها صادر شده، ذكر نموده است.(۲۲)

▪ شیخ صدوق:

پس از آنكه شهر كوفه به عنوان اولین مركز شیعی، نفوذ خود را بتدریج ازدست داد، احادیث اهل بیت(ع) به قم انتقال یافت و این شهر محفل محدثان شیعه گردید. از این رو، «حسین بن سعید اهوازی» در ابتدا به اهواز و از آنجا به قم آمد و بسیاری از علمای مشهور شیعه از این شهر بوده یا در آن به قله های رفیع علمی دست یافته اند، از جمله آنها «علی بن بابویه قمی» می باشد. شیخ جلیل ابوجعفر محمد بن علی بن الحسین ابن بابویه قمی، معروف به صدوق (متوفای ۳۸۱ه .ق) از عالمان بزرگ شیعه است.

پی نوشت

۱- حسن بن محمد قمی، (تاریخ قم) ص ۲۴

۲- همان، ص ۲۳

۳- معجم البلدان، ج ۴، ص ۱۷۶

۴- «ایوان گزیده تاریخ ایران»، ص ۱۳۶

۵- تاریخ قم، ص ۸۸

۶- همان، ص ۱۷۵

۷- همان، ص ۹۳

۸- همان، ص ۹۳

۹- عیون اخبارالرضا، ج ۱، ص ۲۱۸

۱۰- «تاریخ شیعه»، ص ۳۸

۱۱- سوره نحل، آیه ۱۲۵

۱۲- تاریخ شیعه، ص ۳۸

۱۳- سوره مؤمنون، آیه ۱۱۱

۱۴- سوره نور، آیه ۵۲

۱۵- تاریخ تشیع در ایران، ص ۵۵

۱۶- همان، ص ۷۲

۱۷- همان، ص ۱۶

۱۸- معجم البلدان، ص ۱۷۶

۱۹- تاریخ تشیع در ایران، ص ۴۷

۲۰- تاریخ قم، ص ۲۱۵

۲۱- ناصر الشریعه، ص ۱۹۵

۲۲- همان، ص ۱۶۸

۲۳- تاریخ قم، ص ۳۸

۲۴- «همراه با امام در شهر قم»، ص ۱۸

۲۵- لغتنامه دهخدا، ج ۳۶

---