منابع مشروطیت

در بحث انقلاب مشروطیت نمی توان از بعضی رساله هایی که در توجیه و تفسیر این نوع حکومت یا رد آن تالیف شده, چشم پوشی کرد

در بحث انقلاب مشروطیت نمی‌توان از بعضی رساله‌هایی که در توجیه و تفسیر این نوع حکومت یا رد آن تالیف شده، چشم‌پوشی کرد. رساله تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله را شیخ محمدحسین نایینی در باب مشروعیت مشروطه نوشت و تلاش کرد حکومت مشروطه را بر شالوده‌های شریعت اسلامی تفسیر کند. رساله دیگر در توجیه و تفسیر مشروطیت بر پایه اصول اسلامی اللئالی المربوطه فی وجوب المشروطه نوشته شیخ محمد اسماعیل محلاتی غروی بود. رساله انصافیه هم از ملاعبدالرسول کاشانی در دفاع از مشروطیت و اثبات عدم تطبیق آن با شریعت اسلامی است. کلمه جامعه شمس کاشغری از فاضل خراسانی ترشیزی در معنای شورا، مشروطه، مجلس شورای ملی و توافق مشروطیت با قانون اسلامی بود. شیخ رضا دهخوارقانی نیز رساله توضیح مرام را در باب دمسازی تشیع با مشروطیت تالیف کرد. مکالمه مقیم و مسافر از حاج آقا روح‌الله نجفی اصفهانی رساله دیگری است در دفاع از مشروطیت و اثبات مشروعیت آن. رساله قانون مشروطه مشروعه از سیدعبدالحسین لاری به دفاع از مشروطیت می‌پردازد. عمادالعلما خلخالی هم رساله بیان معنای سلطنت مشروطه و فوایدها را در تبیین و پشتیبانی از مشروطیت، پیش از استبداد صغیر نوشته است. در مقابل رساله‌هایی که در دفاع از مشروطیت تالیف شدند، رساله‌هایی هم هستند که در رد مشروطیت است و پیش از همه باید از تذکرهالغافل و ارشادالجاهل منتسب به شیخ‌ فضل‌الله نوری یا سیداحمد یاد کرد. این رساله از جمله رسایل مهم مشروعه‌خواهان است در نقد مشروطه و مشروطه‌طلبان و بسط اندیشه مشروعه‌خواهی. دلایل براهین الفرقان فی بطلان قوانین نواسخ محکمات‌القرآن و صواعق سبعه از شیخ ابوالحسن نجفی مرندی نیز رساله‌ای است در مذمّت و رد مشروطیت. شیخ فضل‌الله نوری نیز رساله‌ای نوشت به ‌نام حرمت مشروطه که اصلی‌ترین منبع در باب اندیشه مشروعه‌طلبی است. در این خصوص باید از رساله کشف‌المراد من‌المشروطه و الاستبداد از محمد حسین‌بن علی اکبر تبریزی نیز یاد کرد. این رساله نیز در جهت فکری مشروعه‌خواهان تالیف شده است.

● آثار ادوارد براون

ادوارد براون دو کار در زمینه مشروطه دارد؛ یکی به اسم انقلاب مشروطیت و دیگری به نام جراید و مجلات دوره مشروطیت. در جراید و مجلات، سندهایی به دست داده که می‌تواند مورد استفاده مورخان قرار گیرد. در کتاب اصلی هم مقداری از مذاکراتی را نقل کرده که در داخل کشور انگلستان درباره انقلاب مشروطه جریان داشت. چون او با رجال انگلیس که با مشروطیت ایران مرتبط بوده‌اند، آمد و شد داشت از این طریق اطلاعاتی کسب می‌کرد. از دیدگاه افشار، براون از اطلاعات ایرانیانی که در آن زمان مهاجرت کرده بودند مانند معاضدالسلطنه، سید‌حسن تقی‌زاده، فضلعلی آقا مولوی تبریزی و دیگرانی که به انگلستان رفته بودند، استفاده کرده است. کتاب‌های دیگری که بعدها راجع به انقلاب مشروطه توسط فرنگی‌ها نوشته شد و همه آنها از کتاب‌های براون استفاده کرده‌اند، بر پایه و مایه کتاب براون نیست. خود انگلیسی‌ها بعدها اسناد و مدارکی را از وزارت خارجه انگلیس، به نام کتاب آبی چاپ کردند و سردار اسعد دستور ترجمه‌اش را داد.

● کتاب یحیی و تاریخ ملک‌زاده

به گفته افشار دو نوع منبع تا زمان کسروی یا در دسترس مورخان نبود یا مناسب نبود منتشر شود. بعد از رفتن رضاشاه خاطرات یحیی دولت آبادی که از دست‌اندرکاران مشروطه بود و نیز کتاب دکتر ملک‌زاده پسر ملک‌المتکلمین منتشر شد. از این دو، کتاب دولت‌آبادی مهم‌تر است. ملک‌زاده بیشتر توجهش به چیزهایی بوده که دیگران هم نوشته‌اند، اما میرزا یحیی دولت آبادی چون در کارهای معارف و مدارس وارد بود اطلاعاتش دست اول است. در کتاب‌های دیگر آنچه در این مورد هست، رونویسی است. این دو کتاب در زمره کتاب‌هایی قرار دارند که در تاریخ مشروطیت ایران بسیار موثر بوده‌اند.

● خاطرات تقی‌زاده

خاطرات عبدالله مستوفی هم کتاب بسیار مفیدی است ولی از جوهر مشروطیت بحثی در آن نیست. بیشتر آداب و رسوم و این جور چیزهاست. اما در سنوات بعدتر کتاب‌هایی منتشر شد که کتاب‌های باارزشی است، مثل خاطرات احتشام السلطنه یا خاطرات تقی‌زاده که وصیت کرده بود تا ۱۰سال بعد از مرگش چاپ نشود و پس از مرگ او هم به دوره بعد از انقلاب موکول شد. یا خاطرات مستشارالدوله که در پنج جلد چاپ شده و حاوی دقایقی است که کتاب‌های قبلی را تکمیل می‌کند.

● سه دفتر با ارزش

یکی از منابع مشروطیت اخبار و گزارش‌هایی است که در جراید خارجی منتشر می‌شد. روزنامه‌های فرانسوی و انگلیسی و تا حدودی آلمانی، ترکی و حتی هندی در آن زمان گزارش‌هایی از انقلاب مشروطه منتشر می‌کردند. البته اخبار و اطلاعاتی که در روزنامه‌های فرانسه و انگلیسی وجود دارد، بیشتر است چون مشروطه‌خواهان در این دو کشور جمع بودند. کسانی هم بودند که بریده روزنامه‌ها را تهیه می‌کردند و در کتابچه‌ای می‌چسباندند و نگه می‌داشتند.

محمود فاضلی