تأثیر موقوفات در شكل دهی فضاهای شهری

موقوفات در تأسیس و تداوم حیات نهادها و مراكز فرهنگی, اقتصادی و اجتماعی تأثیر فراوانی داشته و توانسته اند در دوره های مختلف تاریخ منشأ حركت های مؤثری باشند پیوستگی وقف با اسلام و به عبارتی پشتوانه های دینی آن باعث می شد كه توجه شایانی از سوی جامعه نسبت به آن به عمل آید

موقوفات در تأسیس و تداوم حیات نهادها و مراكز فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی تأثیر فراوانی داشته و توانسته‌اند در دوره‌های مختلف تاریخ منشأ حركت‌های مؤثری باشند. پیوستگی وقف با اسلام و به عبارتی پشتوانه‌های دینی آن باعث می‌شد كه توجه شایانی از سوی جامعه نسبت به آن به عمل آید. در تاریخ، مدارس علمیه، مساجد، تكایا، حسینیه‌ها و حتی كاروانسراها، حمام‌ها و بازارچه‌های بسیاری دیده می‌شود كه محصول وقف هستند. بی‌تردید هر یك از این نهادها و مراكز در شكل‌گیری نظام فكری و علمی جامعه نقش حائز اهمیتی داشته‌اند.

امروزه نیز وقف خود را به شكل‌های گوناگونی چون تأسیس مدارس، اهداء كتاب به كتابخانه‌ها و تأسیس مراكز علمی و تحقیقی نشان می‌دهد. با این حال به نظر می‌رسد نهادهای دست‌اندركار وقف و موقوفات، درباره آن كمتر به پژوهش پرداخته و آن چنان كه شایسته است این موضوع را به بحث نگذاشته‌اند. طبیعی است مطالعه و پژوهش در این زمینه می‌تواند راهنمای مناسبی برای گسترش فرهنگ وقف و سوق دادن امكانت جامعه به سوی فراهم آوردن بسترهای مناسب آموزشی، تحقیقی و نظایر آن باشد . مطلبی كه می‌خوانید از محدود پژوهش‌هایی است كه درباره نتایج و آثار وقف به صورت واقعی و عینی به بحث پرداخته است. این نوشته نشان می‌دهد كه در شهرهایی مانند اصفهان، یزد، تبریز و همدان وقف تا چه اندازه توانسته است تأثیرگذار باشد. بدیهی است كه بپذیریم موقعیت تمامی شهرهای ایران به‌دلیل حضور و نفوذ بینش دینی با این مفهوم دینی گره خورده باشد. بی‌شك در هر شهری می‌توان آثاری از وقف را در تأسیس و اداره مساجد، مدارس، بیمارستان‌ها و ... دید. براساس این واقعیت‌ها می‌توان گفت كه با انجام پژوهش در این حوزه و به دنبال آن یافتن شیوه و راه‌های جدید در تقویت و تثبیت فرهنگ وقف می‌توان شاهد شكل‌گیری و گسترش نهادهای مؤثر دینی، علمی، فرهنگی و... بود.

فرهنگ و تمدن اسلامی و عناصر تشكیل‌دهنده آن به گونه‌ای است كه در صورت شناخت عمیق و همه جانبه آن‌ها می‌توان راه‌كارهای توسعه و پیشرفت معنوی و مادی جامعه بشری را از یك سو و چاره حل معضلات و مشكلات آن را از سوی دیگر در تعالیم حیات بخش این فرهنگ الهی جستجو كرد. توصیه به داشتن روحیه انفاق، احسان، ایثار، تعاون، فداكاری، نوع دوستی، تعاضد، همیاری و ایجاد صدقات جاریه در قالب سنت حسنه وقف یكی از عناصر و عوامل به‌وجود آورنده فرهنگ و تمدن اسلامی است كه ثمرات علمی، بهداشتی درمانی، اجتماعی و فرهنگی فراوانی در توسعه جامعه و رفع نیازهای روز آن در طول تاریخ داشته است.

در حال حاضر نیز اگر فرهنگ «وقف» این ثروت عظیم مردمی كه براعتقادات دینی و انگیزه‌های نوع دوستی مردم تكیه دارد، با روش‌های درست تبلیغی به نسل امروز شناسانده شود، علاوه بر قدردانی از واقفان و نیكوكاران گذشته كه یادگارهای ماندگاری از خود بر جای گذاشته‌اند، نسل حاضر و آیندگان نیز به انجام كارهای خیر و عام المنفعه تشویق خواهند شد. باتبیین ارزش‌های اسلامی چون سنت وقف خواهیم دید كه هیچیك از نیازهای روز جامعه از دید واقفان نیك سرشت بدور نمانده است.

از جمله مشكلات امروز بشریت در سطح جهان مسئله محیط زیست و چگونگی حفظ آن ‌می‌باشد. ما در این نوشتار كوتاه علاوه بر توجه فرهنگ اصیل اسلام به حفظ محیط زیست و طراحی محیط و ایجاد فضای سبز و عنایت به موضوع آب و آبیاری به نقش تاریخی موقوفات در این باره خواهیم پرداخت و معتقدیم كه وقف كه یكی از بهتر‌ین و ماندگارترین روش‌های مشاركت مردمی در حل مشكلات جامعه می‌باشد در زمینه حفاظت از محیط زیست می‌تواند منشاء خدمات فراوانی باشد.

گرچه مدتهاست كه بشر متوجه اهمیت محیط زیست در زندگی شده، اما دهه‌های آخر قرن بیستم میلادی مبدل شده است به فضایی سرشار از بحث‌های داغ و تند علمی، دانشگاهی و سیاسی درباره محیط زیست و بحث درباره فاجعه زیست محیطی در پایان قرن بیستم.

به طوری كه این مشكل نه تنها آرامش و امنیت زندگی را بهم می‌زند، بلكه موجودیت بشر را نیز درمعرض تهدید و خطر قرار داده است. بدون تردید بحث‌های زیست محیطی امروز در محافل علمی و حتی سیاسی پر سر و صداترین و جدی‌ترین بحث‌هایی است كه مطرحد می‌شود، یعنی احساس خطر بزرگی كه بشر امروز می‌كند این است كه تعادل محیط زیست به زیان انسان به هم خورده است و این روند اگر ادامه یابد بدون تردید حیات بشر را نابود خواهد كرد. بنابراین در كنار مشكلاتی كه بشر امروز دارد فاجعه بهم خوردن تعادل محیط زیست اگر نگوییم مهم‌ترین، یكی از مهم‌ترین مسائل امروز انسان است. وقتی نگاه می‌كنیم به این مسئله و درصددیافتن علت یا علل آن بر می‌آییم بی‌تردید یكی از مهم‌ترین عوامل (اگر نگوییم مهم‌ترین عامل) عبارت است از بسط و توسعه فن‌آوری. در زمان ما، از یك‌سو فن‌آوری، دستاوردهای بسیار عظیم و شگفت‌انگیزی برای بشر داشته است، از سوی دیگر همین عامل سازنده و دگرگون كننده زندگی انسان خود را در معرض نابودی قرار داده است.

مسئله این است كه فن‌آوری مخلوق و آفریده انسان است، اما امروز به جای اینكه انسان صاحب و مالك فن‌آوری باشد، فن‌آوری مالك انسان شده است.

طبیعت آفریده خداست و فن‌آوری آفریده انسان، در تعارض میان آفریده خدا و آفریده انسان به خاطر مدار و محور نبودن انسان، این انسان است كه از پای در می‌آید، هستی بسیار بزرگ‌تر از آن است كه به خاطر به هم خوردن وضع زندگی در كره زمین كه ذره ناچیزی است از بی‌كرانه هستی، عالم طبیعت و نظامات طبیعت به هم بخورد.

در اینجا نقش موقوفات اسلام در سه پارامتر عمده محیط زیست را مورد بررسی قرار می‌دهیم:

۱- طراحی محیط شهری

۲- موضوع آب و آبیاری به عنوان زمینه اصلی فراهم كنند حیات و بهداشت در محیط زیست

۳- ایجاد فضای سبز

تجزیه و تحلیل چشم‌انداز فرهنگی، نشان می‌دهد كه یك چشم‌انداز، همان‌طور كه ممكن است یك كل با ساختار خاص خود نباشد ولی حداقل تركیب درهم آمیخته‌ای از ساخته‌ها، نشانه‌ها و افزارهای گوناگون می‌باشد.

به عبارت دیگر، همان گونه كه در بازدید و نظر اول ملاحظه می‌شود؛ چشم‌انداز فرهنگی از ساخته‌های واقعی حسی است و از این روناگزیر پرسش درباره «چرائی» و «چنین استی» آن مطرح می‌گردد.

از این روست كه با همه، شباهت‌ها و همانندی‌هایی كه در ایده‌‌های عمومی برنامه‌ریزی موجود می‌باشد، با این همه برنامه‌ریزی در هر سرزمینی دارای یك وضعیت مادی، چشم انداز یك كیفیت روحی نیز جلوه‌گر می‌گردد.

از باب مثال برنامه‌ریزی كشورهای سوسیالیستی سابق در زمینه‌های گوناگون، به سبب برخورداری از نوعی جهان‌بینی، با برنامه‌ریزی كشورهای سرمایه‌داری دارای تفاوت‌های بنیادی می‌باشد.

حال ببینیم معماران مسلمان در طول قرون گذشته در ساخت فضاهای شهری و بناهای اسلامی و قبل از یافته‌های دانشمندان عصر حاضر چگونه این مسائل را مدنظر داشته‌اند، البته ما از دیدگاه بناها و فضاهای شهری موقوفه این موضوع را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

در كنار آثار بی‌شمار اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و اخروی وقف نیز جلوه فضایی آن بشكل نقطه‌ای، نواری و گسترده چشم‌انداز فرهنگی حوزه‌های زیست‌شهری و روستایی را آرایش می‌دهد و از این بابت است كه وقف در جغرافیای جهان‌بینی و جغرافیای فرهنگی شهرهای جهان اسلام و بالاخص كشور ما جایگاه والایی می‌یابد. زیرا هر چند وقف در دیگر ادیان نیز نظایری دارد، اما در نظام جهان‌بینی اسامی به‌صورت ركن مهم و پوایای به كار گرفته شده، كه از قوه‌های محركه و سایق حفظ و نشر معارف اسلامی، بزرگداشت، گرامیداشت و دوام مراسم مذهبی و نیز از جهاتی برآورنده نیازهای متنوع مادی انسان در هر عصر و زمان در دنیا و موجب رستگاری او در جهان عقبی است. موضوع و املاك و مستغلات و رقبات موقوفه می‌تواند از سنگنبشته‌ای كوچك، درختی مثمر، زمین كشاورزی، باغ میوه، قلمستان و بیشه، قنات، نهر، آب انبار، دكان، حمام، خانه، مسجد، حسینیه، مدرسه، بیمارستان، روستا، كارخانه تا عمارات مجموعه‌های وقفی را تا بنیاد كوی و شهرهای وقفی برای تأمین مقاصد خداپسندانه شامل شود. بدین ترتیب وقف سیستم لازمی در تحقق برخی از ضرورت‌های دین است.

كیفیت عمومی شهرسازی، شیوه تركیب و طراحی سازمان فضایی كاركردهای اساسی زندگی انسان در حوزه‌های زیست، به‌خصوص شهرها، از همان آغاز اسلام بر محور بنیاد سه كاركرد اصلی یعنی مسجد (یا جامع یا حوزه علمیه)، ساختمان‌های دستگاه اجرایی حكومت و بازار، به ترتیب برای انجام و اجرای ضرورت‌های دینی – فرهنگی، سیاسی و اقتصادی در شهرها و حوزه‌های تابعه روستایی آنها حركت می‌كرد. این سه كاركرد اصلی یا اركان زندگی در مركز و كانون شهرها جایگزین و یا بر پا می‌شدند. وجود این كاركردها منطبق با ماهیت دین اسلام، به عنوان نظام فراگیر زندگی دنیوی و اخروی امت اسلامی است.

مشاركت و دخالت مردم در سازماندهی محیط پیرامون خود از طریق ایجاد و احداث بناهای وقفی یكی از جنبه‌های مهم تأثیر وقف در تشكل و قوام جوامع بشری به شمار می‌رود.

به طور كلی نقش وقف در حیات جوامع انسانی آن‌چنان وسیع و گسترده است كه باید از آن به عنوان یك «نظام» نام برد. نظام به این عنوان كه وقف تمام ابعاد و جنبه‌های مختلف یك جامعه انسانی را شامل می‌شود و كمتر اموری از جامعه را می‌توان یافت كه از پوشش نظام وقف خارج باشد. علی‌رغم گستردگی و شمول فعالیت‌های وقفی در جامعه تاكنون بحث جدی در زمینه‌های مهمی چون نقش وقف در شكل‌گیری فضاهای شهری و همچنین تأثیر ضوابط و مقررات شهرسازی در توسعه و گسترش موقوفات صورت نگرفته است. در اینجا با بررسی برخی از ابعاد تأثیرات متقابل وقف و شهرسازی در شكل‌دهی به محیط‌های مصنوع انسانی، راهبردی عملی و اجرایی جهت بهره‌برداری بهینه از موقوفات مطرح می‌سازیم.

یكی از ویژگی‌های مهم انسان‌ها دخالت در محیط زیست طبیعی و ساختن محیط مصنوع جهت زندگی اجتماعی است. در میان ساخته‌های دست انسان بی‌شك فضاها و محل‌های زندگی شهری پیچیده‌ترین و در عین حال مهم‌ترین مصنوع بشری بوده و در واقع عصاره تلاش و تمدن انسانی در روی زمین در شهرها تجلی پیدا كرده است.

در شكل‌گیری و تشكل فضاها و ساختارهای شهری، عوامل مختلفی دخالت دارند. از مهم‌ترین عواملی كه از سوی محققان مختلف تأكید زیادی بر نقش آن‌ها در شكل‌گیری فضاهای شهری شده است می‌توان به این سه عامل اشاره كرد. عامل جهان‌بینی یا چگونگی نگرش به جهان، عامل اقتصادی یا چگونگی تعریف جهان مادی، عامل اقلیمی – محیطی با شرایط محیط زیست طبیعی، در تاریخ شهرنشینی ایران برحسب اهمیت و نقش مسلط هر یك از این عوامل شاهد شكل‌گیری فضاهای شهری گوناگون و مختلفی هستیم. در بین این عوامل بی‌شك تأثیر عامل جهان‌بینی و ارزش‌های دینی و مذهبی بر ساخت و تولید فضاهای شهری به ویژه در دوره اسلامی بسیار تعیین كننده و مهم است. به همین دلیل درایران علی‌رغم گوناگونی و تنوع محیط‌های طبیعی و اقلیمی شاهد ساخت و سازفضایی مشابه در اكثر شهرها در طی تاریخ دوره اسلامی هستیم. ازاین‌رو یكی از ویژگی‌های این گونه شهرها كه تحت حاكمیت و تسلط اسلام شكل گرفته‌اند انصاف به واژه اسلامی و «شهراسلامی» است. این واژه به خوبی نقش فرهنگ و اعتقادات اسلامی در شكل‌گیری شهرها و فضاهای شهری در سرزمین‌های اسلامی را، در مقایسه با سایر ادیان و مذاهب، نشان می‌دهد.

● نقش وقف در تشكل فضاهای شهری

وقف یكی از ارزش‌های والای انسانی است كه تحت تأثیر جهان‌بینی دینی و مذهبی اسلام علاوه بر اینكه از نظر اجتماعی واقتصادی كاركردهای فراوان و مهمی در زندگی روزانه و فعالیت‌های شهری دارد، از نظر كالبدی نیز نقش بسیار موثری در شكل دهی به ساخت فضایی شهرهای دوره اسلامی به ویژه شهرهای ایران داشته است.

بانگاهی گذرا به سیما و بافت كالبدی شهرهای ایران بسیاری از عناصر و اجزای شهری را كه نقش عمده‌ای در عملكرد و حیات زندگی شهری دارند می‌توان مشاهده كرد كه نظام وقف در شكل‌گیری آن‌ها نقشی بسزا داشته است. این تأثیر به گونه‌ای است كه اگر فضاهای عمومی و عام‌المنفعه كه ساختار شهرهای سنتی ایران تقریباً بسیاری از آن‌ها موقوفه‌اند حذف شود، چیزی جز مجموعه‌‌ای پراكنده و گسسته از مساكن، دكان‌های تجاری و در كل فضاهای خصوصی باقی نمی‌ماند. در واقع بسیاری از فضاهای عمومی در شهرهای سنتی ایران كه عام اصلی پیوند مجموعه عناصر تشكیل‌دهنده شهر به یكدیگر‌ند، وقفی می‌باشند.

از نظر كالبدی نقش وقف را می‌توان در ایجاد و احداث خردترین عناصر كالبدی شهر نظیر مساجد، مدارس، حمام‌ها، آب‌انبارها، سقاخانه‌ها، روشنایی معابر و بازارچه‌ هاتا شكل‌گیری و تولید كلان‌ترین فضاهای شهری نظیر بازارها و مجموعه‌های وقفی مشاهده و پیگیری كرد، از بسیاری آثار و تك بناهای شاخص و مهم شهری كه بگذریم، در تاریخ شهرسازی ایرانی – اسلامی به مجموعه‌های كالبدی پیوسته و همبسته‌ای در مقایس‌های مختلف شهری، از مقایس یك مركز محله یا محله تا مقیاس مركز شهر و یا شهر بر می‌خوریم كه سنت وقف در شكل‌گیری آنها نقش اساسی داشته است.

دکتر سید حسین امیدیانی

---