شهرنشینی و سلامت

در سال ۲۰۰۷ جمعیت شهرنشین در جهان برای نخستین بار از مرز ۵۰ درصد فراتر رفته است یعنی از هر دو نفر یکی در شهرها ساکن است و نسبت شهرنشینی همچنان روند فزاینده ای را طی می کند

در سال ۲۰۰۷ جمعیت شهرنشین در جهان برای نخستین بار از مرز ۵۰ درصد فراتر رفته است؛ یعنی از هر دو نفر یکی در شهرها ساکن است و نسبت شهرنشینی همچنان روند فزاینده‌ای را طی می‌کند.

شاید شهرنشینی در تئوری بتواند با فراهم آوردن امکانات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی، شرایط بهتر سلامت را برای شهرنشینان همراه داشته باشد، اما در عمل شهرنشینی برنامه‌ریزی نشده، اثراتی منفی برای سلامت افراد و جامعه پدید آورده است.

توجه به سلامت در سطح شهرها و پرداختن به عوامل موثر بر آن بویژه با مدنظر قرار دادن این واقعیت اهمیت می‌یابد که سلامت انسان‌ها تا حد زیادی تحت تاثیر وضعیت اجتماعی و اقتصادی آنهاست و با صرف پیشگیری و درمان بیماری‌ها سلامت جامعه بهبود نمی‌یابد. شهرنشینی به عنوان یکی از عوامل مهم تاثیرگذار بر سلامت، امسال در کانون توجه جهانی قرار گرفته است.

براساس نتایج آخرین سرشماری ملی در سال ۱۳۸۵ طی نیم قرن گذشته، نسبت شهرنشینی در ایران از ۳۱ درصد در سال ۱۳۳۵ به ۶۱ درصد یعنی ۲ برابر در سال ۱۳۷۵ افزایش یافته و این رقم به حدود ۷۰ درصد در سال ۸۵ رسیده است که این روند همچنان ادامه دارد. هم‌اکنون نزدیک به ۵۰ میلیون نفر از جمعیت ایران در شهرها زندگی می‌کنند که پیش‌بینی می‌شود این تعداد در سال ۱۴۰۴ به حدود ۹۰ میلیون نفر افزایش یابد. تعداد شهرهای ایران از ۱۶۰ شهر (با جمعیت بیش از ۵۰۰۰ نفر) در سال ۳۵ به ۱۰۵۰ شهر در سال ۸۵ افزایش یافته است و مهم‌تر آن که حدود ۵۰ درصد از کل جمعیت شهری ایران در ۷ کلانشهر تهران، مشهد، اصفهان، تبریز، شیراز، کرج و اهواز استقرار دارند.

شهر تهران با جمعیتی بیش از ۸ میلیون نفر به تنهایی ۲۰ درصد جمعیت کل و حدود ۳۰ درصد جمعیت شهرهای کشور را در خود جای داده است.

این شهر بزرگ که یک‌چهارم تولید ناخالص داخلی ایران را در بردارد، امروز به نمادی از مسائل پیچیده اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی شهرهای بزرگ تبدیل شده است. افزایش نسبت شهرنشینی ناشی از ۲ عامل تبدیل سکونتگاه‌های روستایی به شهر از یک‌سو و مهاجرت روستاییان به شهرها از سوی دیگر است. اقتصاد تک‌محصولی متکی به نفت و اختلاط اقتصاد ایران با اقتصاد سرمایه‌داری جهانی بویژه از زمان سلطنت پهلوی دوم و به تبع آن پیشرفت فنون، موجب آزاد شدن بخش قابل توجهی از نیروی کار در روستاها شد و روستاییان برای کسب معاش روانه شهرها شدند که پیامد آن شهرنشینی شتابان و مواجه شدن شهرهای بزرگ با مشکلات عدیده بوده است. شهرنشینی شتابان در دهه‌های اخیر، خاص کشور ایران نیست و در کشورهای همجوار نیز ـ که عمدتا کشورهایی با اقتصاد تک محصولی هستند ـ همین اتفاق افتاده است.

● هوای آلوده

یکی از مهم‌ترین دلایل آن که برای ما بسیار ملموس است، آلودگی هواست. در حال حاضر بیش از یک میلیارد نفر از جمعیت جهان در هوای آلوده و ناسالم تنفس می‌کنند که شهروندان تهرانی نیز جزو آنان هستند. براساس شاخص‌های جهانی، آلودگی هوا موجب مرگ بیش از ۸۰۰ هزار نفر در دنیا شده و این مقدار حدود ۷ میلیون و ۹۰۰ هزار سال عمر از دست رفته است. آلودگی هوا امروز یک مساله جهانی است و بیش از ۱۳۰ کشور جهان که عمدتا از کشورهای در حال توسعه هستند، با آن و پیامدهایش به صورت جدی دست به گریبان هستند.

براساس اعلام شرکت کنترل کیفیت هوا، سالانه حدود یک میلیون و ۶۴۵ هزار تن انواع آلاینده‌ها تنها از منابع متحرک به هوای تهران وارد می‌شود که از این رقم حدود یک میلیون و ۳۵۴ هزار تن آلاینده منواکسیدکربن، حدود ۱۹هزار تن آلاینده ذرات معلق، بیش از ۱۰۹هزار تن اکسیدهای ازت و ۱۵۶هزار تن هیدروکربن است. از تهران که بگذریم اصفهان، تبریز، شیراز، مشهد، اهواز، اراک و کرج از دیگر شهرهای آلوده ایران هستند. براساس گزارش بانک جهانی، خسارت سالانه آلودگی هوا در ایران تا ۱۰ سال آینده از رقم ۸ میلیارد دلار کنونی به حدود ۱۶ میلیارد دلار در سال۲۰۱۶میلادی می‌رسد.

● روان‌های آزرده

ساعت‌ها در ترافیک ماندن، تحمل بوق گوشخراش خودرو و صدای اگزوز موتور و سرانجام شب را با صدای گوشخراش خالی شدن کامیون تیرآهن یا گودبرداری منزل مجاور گذراندن برای کسی اعصاب نمی‌گذارد، اما این تمام استرس شهرنشینان نیست با توجه به منابع محدود و فضای اندکی که در شهرهای بزرگ وجود دارد، رقابت برای به دست آوردن فرصت‌های شغلی مناسب، شدید و دشوار است و این موضوع فشار بزرگی بر اعصاب شهرنشینان می‌آورد.این موضوع را حتی در به دست آوردن محلی برای پارک خودرو نیز می‌توان مشاهده کرد.

شهر تهران با جمعیتی بیش از ۸ میلیون نفر به تنهایی ۲۰ درصد جمعیت کل و حدود ۳۰ درصد جمعیت شهرهای کشور را در خود جای داده است

افزایش تراکم جمعیت ساکن در شهرهای بزرگ نیز خود موجبی برای افزایش این فشار است. حاصل تمامی این فشارها بروز اختلالات روانی چون اضطراب و افسردگی است مشکلاتی که در جوامع روستایی کمتر از شهری مشاهده می‌شود.

● سرعت و غذای آماده

در شهرهای بزرگ همه چیز سریع اتفاق می‌افتد و در این سرعت دیگر کسی وقت و حوصله غذا درست کردن ندارد.اینجاست که پای غذاهای آماده به میان می‌آید. هجوم مردم به سمت غذاهای آماده مانند ساندویچ،پیتزا و کنسرو یکی از مشکلات اصلی در سلامت شهرنشینان است. این غذاها که اغلب با نمک و روغن فراوان درست می‌شوند و نوشابه که معمولا به همراه این غذاها نوشیده می‌شود، باعث می‌گردد شهرنشینان بیشتر به بیماری‌های گوارشی، دیابت و چاقی مبتلا شوند.

● شهر و آسیب‌های اجتماعی

فقر، حاشیه‌نشینی، نابرابری‌های اجتماعی، اعتیاد و... ازجمله مسائل اجتماعی در حوزه سلامت شهری هستند که جامعه ما همچون بسیاری از جوامع دنیا با آن روبه‌روست و بر سلامت افراد تاثیر می‌گذارد. آسیب‌های اجتماعی در دنیای امروز با پیچیده شدن نیاز به راهکارهای تازه‌ای نیز دارند یکی از این راه‌حل‌ها کارهای داوطلبانه و سازماندهی آنها در قالب سازمان‌های غیردولتی است. افراد در قالب این گروه‌ها علاوه بر یاری رساندن به نیازمندان (معتادان، بزهکاران، سالخوردگان، بازنشستگان و...)، خود یاد می‌گیرند بکوشند تا به دیگران کمک کنند. این کنش علاوه‌بر این که می‌تواند برای جامعه سودآور باشد، به آنها هویتی جدید نیز می‌بخشد.

● شهرسازی و سلامت

از مساله آلودگی هوا که بگذریم، بسیاری از خصوصیات محله و شهر می‌تواند در ارتقای سلامت و حتی پیشگیری از بیماری‌ها موثر باشد. به بیان دیگر نحوه شهرسازی نیز روی سطح سلامت افراد موثر است.

مطالعه محققان نشان داده که برخی عوامل شهری مانند دسترسی به پارک‌ها و سالن‌های ورزشی، همچنین وجود فروشگاه‌هایی که بتوان براحتی از آنها میوه و سبزیجات تازه و مناسب خریداری کرد، باعث می‌شود که شهروندان ساکن آن محله، کمتر از سایران به دیابت نوع مبتلا شوند.

همچنین میزان دسترسی به حمل و نقل عمومی نیز بر سلامت موثر است و مشخص شده این عامل نیز می‌تواند افراد را از وضعیت پیش دیابتی، دور نگه دارد؛ چرا که باعث می‌شود مردم کمتر از وسیله نقلیه شخصی استفاده کنند و همین احتمالا موجب می‌گردد مقداری پیاده‌روی کنند.

فضاهای سبز بیشتر در محله‌ها نیز علاوه بر نقشی که در تلطیف و پاکیزه کردن هوا دارند، در میزان فعالیت، پیاده‌روی و ورزش‌های گروهی مردم موثر هستند.

علی اخوان بهبهانی