چرا هامون محبوب است

در ساحت سینمای روشنفکری ایران شاید هیچ اثری به اندازه هامون, منزلت و اعتبار نداشته باشد

در ساحت سینمای روشنفکری ایران شاید هیچ اثری به اندازه هامون، منزلت و اعتبار نداشته باشد. اگر بخواهیم برای این مدعا تنها یک دلیل بیاوریم، همین استقبال از اکران مجدد این فیلم آن هم پس از گذشت ۲۰ سال است، همین مساله کافی است تا ثابت کند که این فیلم فراتر از یک متن هنری و سینمایی به عنوان بخشی از خاطرات نوستالوژیک یک نسل در حافظه تاریخی آنها ثبت و ماندگار شده است.

جالب این‌که نسل امروز هم این فیلم را به عنوان یک اثر ارزشمند دوست دارد و به تماشای آن می‌نشیند. هرچند که حضور خسرو شکیبایی در بهترین نقش خود حمید هامون در این ماجرا بی‌تاثیر نبوده است، اما همه چیز برای نسل دیروز به جذابیت بازی خسرو شکیبایی برنمی‌گردد و بیش از آن به تصویری است که او از روشنفکر آن سال‌ها در بی‌قراری‌ها، تعارض‌ها، دست و پازدن‌ها و آویزان بودن هامون بین زمین و آسمان، سنت و مدرنیته و ایمان و عشق ارائه می‌کرد.

طبقه‌ای از نظام اجتماعی و فرهنگی که اگرچه از طیف‌های گوناگونی از طبقه اقتصادی برآمده‌‌اند، اما از حیث جهان‌بینی و ایدئولوژی و حتی رفتارشناسی فردی به هم شباهت دارند و البته دنیایی از درد و رنج و رمز و راز و عشق را به قول حمید هامون تجربه می‌کنند. شاید اگر بخواهیم با نگاهی جامعه‌شناختی این طیف را در درون ساختار اجتماعی صورت‌بندی کنیم باید آنها را به طبقه متوسط فرهنگی متعلق بدانیم که زیست ـ جهان آنها در یک تجربه ‌شکننده و پرتعلیق شکل می‌گیرد که نمی‌توان آن را در یک شمایل خاص بازشناسی کرد. نوسان و فراز و نشیب‌های روانی ـ رفتاری هامون مصداق همین ویژگی است که البته از حیث دراماتیک و شخصیت‌پردازی هم واجد جذابیت‌های زیادی است.

هامون اکنون در تاریخ سینمای ایران یا در حافظه هنری مخاطبان و علاقه‌مندان سینما فراتر از یک فیلم به یک تجربه مشترک زیستن تبدیل شده که اکنون تماشای چندین باره آن این تجربه تاریخی را مدام در خود بازتولید می‌کند و به خاطره‌ای خطیر بدل می‌شود. هامون یک فیلم نیست، تصویری از جامعه روشنفکری و زندگی روشنفکرانه است که البته با واکنش‌های متضاد و متفاوت از سوی اهالی فکر و فرهنگ مواجه شده است.

گروهی این تصویر را واقعیت درونی این سبک از زندگی و آدم‌ها دانسته‌اند و گروهی دیگر آن را تصویری وارونه و کاذب. اما همین چالش و مناقشات فکری و قلمی که پیرامون یک اثر هنری در جامعه شکل می‌گیرد به ماندگاری و ارزشمند شدن آن اثر کمک می‌کند. ضمن این‌که داریوش مهرجویی برخلاف کارگردانی مثل عباس کیارستمی به مخاطب عام هم توجه می‌کند و حرف و حدیث‌های روشنفکرانه‌اش را در قالب داستانی، عامه فهم و مجهز به جذابیت‌های سینمایی ارائه می‌دهد و به همین دلیل اکثر فیلم‌هایش مخاطبان زیادی دارد وگرنه هامون قصه آدم‌های خاص جامعه‌ ماست که می‌توانست به‌گونه‌ای روایت شود که تماشاگر عادی سینما آن را پس بزند و در گیشه شکست بخورد.

حتی در میان مخاطبان خاصی که مخالف با روایت کارگردان از وضعیت قهرمان قصه هستند و هیچ نوع رستگاری و نجاتی را برای هامون تصور و باور نمی‌کنند نیز این فیلم اثری مهم و ارزشمند دست کم از لحاظ سینمایی و کارگردانی است و تقریبا همه نقطه عطف آن را اگر حمید هامون ندانند مطمئنا خسرو شکیبایی و نقش‌آفرینی ماندگار و زیبایی او می‌دانند. بدون شک هامون بدون خسرو شکیبایی نه یک چیز که خیلی چیزها کم دارد. در اینجا چنان شخصیت داستانی با شخصیت حقیقی بازیگر در هم آمیخته است که تمایز بین هامون و شکیبایی را سخت می‌کند. آیا هامون همان خسرو شکیبایی نیست و آیا شکیبایی، خودش را بازی نکرده است؟ نقشی که به گفته برخی از منتقدان به پرسوناژ همیشگی شکیبایی تبدیل شد و او در زیر سایه هامون قرار گرفت.

هرچند که برخی از نقش‌های دیگر او در آثار بعدیش این دیدگاه را نقض می‌کرد اما همواره نشانه‌ها و رگه‌هایی از هامون در این بازیگر وجود داشت که همواره مخاطب را به یاد حمید هامون می‌آورد. شاید این دلیلی باشد بر این‌که این خسروشکیبایی بود که بخشی از واقعیت خود را در کاراکتر هامون گنجانده بود و روح نقش با روحیه شخصی او چنان عجین شد که میان آن دو نسبتی برقرار کرد.

این نسبت آنقدر نزدیک و تنگاتنگ بود که برخی از علاقه‌مندان خسرو شکیبایی هنگام وداع با پیکرش با او به نام هامون خداحافظی کردند. وقتی یک اثر هنری، یک قصه و یک قهرمان به بخشی از خاطرات و ذهنیت مخاطب بدل می‌شود آن اثر به جاودانگی دست می‌یابد. چنانچه امروز خسرو شکیبایی زنده نیست اما حمید هامون هنوز زنده است و نفس می‌کشد و انگار هنوز هم او و هامون‌وارهای دیگر به دنبال علی عابدینی می‌گردند. بدون شک یکی از عوامل اصلی موفقیت یک فیلم یا قصه به قهرمان‌های آن برمی‌گردد و میزان نزدیکی و سنخیتی که مخاطبان با آنها احساس می‌کند.

هامون برای بسیاری از مخاطبان روشنفکرچه سنتی و چه مدرن قابلیت همذات پنداری بالایی داشت و هر طیف و گروهی بخشی از دغدغه‌ها و رنج و دردهای خود را در وی می‌دید و شمایلی از واقعیت درونی خویش را در هامون پیدا می‌کرد. حتی ممکن است در جاهایی با هامون و نگاه او موافق نباشد یا به گمان مخالفانش هیچ رستگاری و نجاتی را برایش متصور نشود اما دست کم با برخی از دغدغه‌ها و موقعیت‌های بحرانی او همذات‌پنداری کرده و او را می‌فهمد. وقتی قهرمان داستان به نمادی آیینه‌گون از مخاطبش بدل می‌شود از دنیای خیالی و ذهنی به جهان درونی و شخصی او وارده شده وخود را تکثیر و تثبیت می‌کند. در این میان البته هنر بازیگری حرف اول را می‌زند. به همین دلیل شاید با حمید هامون موافق نباشی و اصلا دنیای درونی و جهان بیرونی‌اش را نپذیری اما نمی‌توانی دوستش نداشته باشی. هامون بشدت دوست داشتنی است.

هامون در عین حال تصویری از یک فیلم و روایت مدرن از سینما را به تصویر می‌کشد که در زمان خودش یک نوع ساختارشکنی و نوآوری در فرم محسوب می‌شد. روایتی پازل‌گونه و غیرخطی و سرشار از فلاش‌بک‌های متوالی که قصه را در دالان‌های متعدد روایت می‌کرد و با فضاسازی متناسب با موقعیت قصه و جهان درونی قهرمانش، نمونه‌ای موفق از روایت مدرن در سینمای ایران را تجربه می‌کرد.

این رویکرد ممکن بود یک تهدید جدی برای فیلم محسوب شود چرا که با ذائقه و تجربه مخاطب ایرانی کمتر سنخیت داشت اما هنر مهرجویی در اینجا نمایان شد که او هامون را در هارمونی نامتعارفش چنان به تصویر کشید که گاه به شعری بصری پهلو می‌زند و سویه دراماتیکش به خاطره‌ای نوستالوژیک بدل می‌شود. سهم خسرو شکیبایی در این خاطره بیش از دیگران است. یادش گرامی باد.

سید رضا صائمی